Met zijn overlijden deze week en zijn begrafenisceremonie in Moskou vandaag, moeten we toch even stilstaan bij onze herinneringen aan de erfenis van Michail Gorbatsjov. Wamt hij speelde een essentiële rol bij de gebeurtenissen die een generatie geleden leidden tot de val van het communisme en de Sovjet-Unie – en als gevolg daarvan de hereniging van Duitsland, de uitbreiding van de Europese Unie naar het oosten en de vrijheid die letterlijk honderden miljoenen Midden- en Oost-Europeanen tegenwoordig kennen.
Volgens zijn voormalige tolk was Gorbatsjov de afgelopen maanden geschokt en getraumatiseerd door de Russische inval in Oekraïne, het verbreken van de betrekkingen tussen de twee landen en de terugkeer van de oost-west spanningen van de Koude Oorlog. Zowel hij als zijn vrouw Raisa hadden een gemengd Russisch-Oekraïense achtergrond. Waar hij een ‘gemeenschappelijk Europees huis’ had gepromoot, vecht zijn opvolger nu voor een door Rusland gedomineerd Eurazianisme.
Na de dood van Stalin werd de jonge Komsomol-arbeider Gorbatchov een fervent voorstander van de destalinisatiehervormingen van Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov. Zes jaar nadat hij in 1979 bij het Politbureau kwam, werd hij gekozen tot secretaris-generaal van de Communistische Partij, leider van de uitgestrekte Sovjet-Unie verspreid over elf tijdzones – en het nog grotere Sovjet-imperium.
Dagen geteld
De ramp in Tsjernobyl in 1986 dwong hem de noodzaak van grootschalige hervormingen te erkennen. De Sovjet-economie verkeerde in slechte staat. Voedsel was schaars door mislukte graanoogsten. Hoewel hij zich nog steeds inzette voor het behoud van de Sovjetstaat en zijn socialistische idealen, nam Gorbatsjov, in tegenstelling tot zijn voorgangers, de kritiek van dissidenten en demonstranten serieus. Hij zag dat de dagen van het rijk geteld waren als er niet iets drastisch veranderde. Hij trok zijn troepen terug uit de Sovjet-Afghaanse oorlog en hield top-ontmoetingen met Ronald Reagan om kernwapens te beperken en de Koude Oorlog te beëindigen. Zijn binnenlands beleid van glasnost (‘openheid’) zorgde voor ongekende vrijheid van meningsuiting en pers, terwijl zijn perestrojka (‘herstructurering’) de economische besluitvorming probeerde te decentraliseren om de efficiëntie te verbeteren.
In een verhelderend artikel op de website van het Schuman Centrum noemt professor Evert van de Poll Gorbatsjov een ’typische tragische held’ die, ’tot verbazing van de hele westerse wereld, een reeks interne hervormingen en een beleid van vriendschappelijke internationale betrekkingen in gang heeft gezet. ‘dat in de hele communistische wereld zo’n sterke steun van de bevolking zou wekken, dat de oude orde er volledig door werd ingehaald. Slechts zes jaar later waren atlassen en geschiedenisboeken verouderd, toen het IJzeren Gordijn was opgeheven, het Sovjetblok uit elkaar viel en de Sovjet-Unie volledig was verdwenen.’
Evert, die een van de eerste biografieën van Gorbatsjov vertaalde die in het Westen verschenen, omschrijft hem als ‘de door velen geprezen held’. ‘Maar’, vervolgt hij, ‘hij werd het slachtoffer van zijn eigen ‘succes’, want met het einde van de oude orde kwam er plotseling een einde aan zijn eigen politieke carrière – als een generaal die dodelijk getroffen wordt door een kogel op de dag van de overwinning. Voor deze tragische held was er geen plaats in de nieuwe orde die hij had helpen creëren.’
Catastrofe
Poetin beschouwt zijn voorganger in het Kremlin als de architect van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie: ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw’. Na 15 uur nodig te hebben gehad om met een neutrale erkenning te formuleren dat Gorbatsjov een ‘enorme invloed op de loop van de wereldgeschiedenis’ had gehad, heeft Poetin de voormalige Sovjetleider de nationale dag van rouw en de grote staatsbegrafenis in de Moskouse kathedraal van Christus de Verlosser ontzegd, die hij wel had geschonken aan Boris Jeltsin. Hoewel sancties de wereldleiders zullen verbieden de begrafenis bij te wonen, zoals gebruikelijk, wordt Poetins eigen ‘werklast’ opgegeven als reden voor zijn afwezigheid.
Hoewel zijn nalatenschap mogelijk controversieel zal blijven, kwam Gorbatsjovs idee van Europa als een ‘huis van naties’ sterk in de buurt van de opvattingen van paus Johannes Paulus II. Omdat de Poolse paus opkwam voor de Poolse vakbond Solidariteit, katalyseerde deze keuze de val van de communistische regering in dat land en veroorzaakte een domino-effect. We zagen historische veranderingen toen in 1989 Gorbatsjov een ontmoeting had met JPII. Hij was de eerste communistische leider die een paus ontmoette. De bisschop van Rome hekelde herhaaldelijk de opdeling van Europa in twee helften en benadrukte dat Oost en West bij elkaar hoorden, als de twee longen waardoor Europa ademde.
Ook Gorbatsjov beschouwde de Sovjetlanden als ‘het huis van Europa’. Al in april 1987 verklaarde hij tijdens een bezoek aan Praag zijn verzet tegen ‘de verdeling van het continent in tegenover elkaar liggende militaire blokken, tegen de opbouw van wapenvoorraden in Europa, tegen alles wat de bron is van oorlogsdreiging’. Hij sprak herhaaldelijk over deze visie van vreedzaam samenleven binnen een ‘gemenebest van soevereine en economisch onderling afhankelijke naties’.
Timothy Garton Ash, hoogleraar geschiedenis uit Oxford, beschreef de historische onderlinge relatie tussen de paus, de vakbond en de secretaris-generaal als volgt: ‘Zonder de paus, geen Solidariteit. Zonder Solidariteit geen Gorbatsjov. Zonder Gorbatsjov geen val van het communisme.’
Ben Richards zal ons door het doolhof van informatie over klimaatverandering leiden om ons te helpen onze christelijke verantwoordelijkheden in deze cruciale tijden te begrijpen.
Tot volgende week,
