Als de jonge Maarten Luther de eerste week van juli 1505 niet in een zware zomerse onweersbui was beland, dan was er wellicht nooit een Lutherse Reformatie geweest.
Want op zijn terugreis naar zijn studie Recht in Erfurt kwam er een zware onweersklap naast hem terecht. Hij bad in doodsangst naar St. Anna, de moeder van Maria, om hem te laten leven en zwoer dat hij dan naar een klooster zou gaan en monnik zou worden.
Toen hij terug op zijn studie was, drongen zijn medestudenten er op aan om zijn belofte niet serieus te nemen. Anderen vonden dat hij het wel serieus moest nemen. Zoals we weten hield Luther zijn belofte en werd hij een Augustijner monnik, helemaal tegen de wil van zijn vader in.
Twaalf jaar later was Luther zelf als geleerde monnik de onweersklap die op het Europese landschap verscheen en de top van de Rooms Katholieke Kerk angst aanjaagde door met zijn 95 Stellingen de fondswervingen door middel van aflaten ter discussie te stellen.
31 oktober 1517 wordt gezien als de start van de Lutherse Reformatie en wordt op veel plekken gevierd als Hervormingsdag. Het is in de publieke voorstelling de dag dat Luther zijn beroemde stellingen aan de deur van de slotkerk in de stad Wittenberg waar hij les gaf aan de universiteit.
Geleerden twijfelen echter of Luther zijn stellingen echt op die manier heeft geplaatst. Hij schreef zelf nooit over zo’n soort gebeurtenis. Het eerste zogenoemde verslag verscheen pas na Luthers’ dood, geschreven door zijn collega en vriend Philipp Melanchton die niet als professor naar Wittenberg werd geroepen tot 1518. Wat zeker lijkt is dat op 31 oktober 1517 Luther een respectvolle brief aan zijn meerderen heeft geschreven waarin hij de verkoop van aflaten aan de kaak stelt. Hij deed de 95 erbij om een basis te hebben voor verdere gesprekken.
Ontdekking
Die datum was een belangrijke stap richting wat zich later ontvouwde in de Reformatie; net zoals Luthers’ eigen ontdekking van de theologische waarheid van rechtvaardiging door geloof een paar jaar daarvoor. Maar de Reformatie begon niet overal tegelijkertijd. Het deed er twee hele generaties over voordat het in de Lage Landen wortel schoot.
Om dus te zeggen dat de Reformatie ‘begon’ op 31 oktober 1517 is bedrieglijk. Desalniettemin is het een bruikbare datum om wat vanaf de 16de eeuw een grote invloed had op het Europese verhaal te herdenken.
De Continental Heritage Tour (continentale erfenis tour) van dit jaar, die dit weekend is begonnen, vind dus plaats op het officiële ‘500ste jubileum van de Reformatie’, of liever, het 500ste jubileum van een belangrijke ontwikkeling die uiteindelijk uitgroeide tot de Reformatie die de kerk en de maatschappij in Noord Europa veranderde.
Op donderdag, terwijl we met onze twee busjes Erfurt naderen, wordt er regen voorspelt. Wie weet? Het zou een zomerse onweersbui kunnen zijn, zoals wel bij eerdere tours als we in de buurt kwamen van de stad waar Luther het Augustijner klooster in ging. Als je de kloosterkerk bezoekt waar de novice Luther zich voor het altaar op de grond had geworpen, de cel waar hij elke nacht met de duivel worstelde, en dan de Joseph Fiennes Film (2003) kijken, waarin Luthers’ zoektocht naar de waarheid wordt uitgebeeld, maakt het verhaal tastbaar en levend voor de deelnemers aan de tour.
De volgende dag zullen we in een heel druk Wittenberg zijn, waar we in Luthers’ voetsporen door de stad zullen nalopen; van de slotkerk aan de ene kant en het Luther Huis aan de andere kant waar hij en Katherina von Bora het gezinsleven hebben voorgeleefd in een land zonder vorige voorbeelden van getrouwd geestelijk leiderschap.
Dialoog
Volgende maandag pakken we draad in Augsburg weer op, waar Luther voor het eerst werd opgeroepen om verantwoording af te leggen aan Kardinaal Cajetan. We bezoeken de St. Annakerk waar Luther verbleef, en waar meer recentelijk, in 1999, een dialoog tussen het Vaticaan en de Lutherse Kerk resulteerde in de Gemeenschappelijke Verklaring over de Rechtvaardigingsleer.
Deze verklaring openbaarde een grote bekering van de kant van de Katholieke Kerk. Op basis van deze verklaring, verklaarde paus Benedictus XVI, die – als Kardinaal Ratzinger – persoonlijk betrokken was geweest bij het dialoog met de Lutheranen, op het Sint-Pietersplein in 2006 dat Luther gelijk had over de rechtvaardigingsleer.
Wat ons, interessant genoeg, terug brengt naar Luthers’ eerste stelling: “Als onze Meester Jezus Christus zegt, ‘bekeert u’ (Mattheüs 4:17), bedoelde hij dat het hele leven van gelovigen bekering zou zijn.”
Voor Luther stond de betekenis van bekering op het spel. Betekende de Latijnse zin Poenitentiam agite ‘boetedoening’ als uiterlijk daad van berouw, of ‘zich bekeren’ als in een innerlijke verandering van je hart? Bekering, concludeerde hij, betekent een verandering van hart, een levensstijl van hartsverandering.
Dit inzicht, ingegeven na het lezen van Erasmus’ Latijnse vertaling van 1516, zorgde voor een 500-jaar lange discussie die uiteindelijk opgelost werd doordat beide kanten een verandering-van-hart houding aannamen.
Andere belangrijke verschillen blijven nog steeds, onder andere over het wijden van vrouwen en de sacramenten. Maar als wij allemaal de aanwijzingen van Luthers’ eerste stelling volgen en een levensstijl van hartsverandering aannemen, zou dit herdenkingsjaar wel eens een van grote wederzijdse ontdekking kunnen zijn.
Tot volgende week,
