Het verontrustende schrikbeeld van twee zelfbenoemde ‘sterke mannen’ die in Alaska bijeenkomen om het lot van Oekraïne te bespreken, suggereert dat ze allebei de klok willen terugdraaien naar de wereldorde van vóór 1848.
Trump en Poetin lijken de wereld terug te willen brengen naar een bestuursvorm van vóór 1848, toen grondwetten werden gezien als gevaarlijke concessies aan de soevereiniteit van het volk, censuur welig tierde en veiligheidsnetwerken dissidenten bespioneerden.
De nederlaag van Napoleon bij Waterloo in 1815 maakte een einde aan een kwart eeuw van revolutie en oorlog en luidde het tijdperk van het ‘Concert van Europa’ in. Conservatieve monarchieën in Oostenrijk, Groot-Brittannië, Pruisen en Rusland probeerden de stabiliteit te herstellen door middel van reactionaire politiek. Ze verzetten zich tegen constitutionalisme en onderdrukten volksbewegingen, waarbij ze de voorkeur gaven aan stabiliteit boven vrijheid.
Kortom, de wereld van vóór 1848 was er een waarin heersers zichzelf zagen als de natuurlijke bewakers van de orde, boven de verantwoordingsplicht jegens het volk. De ontwikkeling na 1848 wees in de richting van volkspolitiek, op rechten gebaseerd bestuur en wettelijke beperkingen van de macht van heersers. De overheersende angst was dat de geest van de Franse Revolutie – liberté, égalité, fraternité – zich opnieuw zou verspreiden. Leiders als de Oostenrijkse kanselier von Metternich waren vastbesloten om een hiërarchische, paternalistische orde te behouden.
De grootste angst was dat de geest van de Franse Revolutie – liberté, égalité, fraternité – zich opnieuw zou verspreiden. Leiders zoals de Oostenrijkse kanselier von Metternich waren vastbesloten om een hiërarchische, paternalistische orde in stand te houden.
Angst voor revolutie
Het ‘revolutionaire jaar’ 1848 maakte een einde aan deze conservatieve consensus. Binnen enkele maanden werden Parijs, Wenen, Berlijn, Milaan en Boedapest overspoeld door opstanden. Hoewel veel opstanden werden neergeslagen, lieten ze een erfenis achter: de roep om grondwetten, rechtsstaat en representatieve instellingen kon niet langer worden genegeerd. In de daaropvolgende decennia werden constitutionele monarchieën steeds gebruikelijker, kregen parlementen echte bevoegdheden en won het liberale idee dat regeringen hun gezag ontleenden aan de geregeerden gestaag terrein.
De angst voor een revolutie in Nederland bracht koning Willem II er bijvoorbeeld toe om ‘van de ene op de andere dag van conservatisme naar liberalisme over te stappen’ (zijn eigen woorden) om de Nederlanders een grondwet te geven.
Het wereldbeeld van Vladimir Poetin sluit sterk aan bij de mentaliteit van vóór 1848. Sinds hij in 1999 aan de macht kwam, heeft hij de democratische instellingen in Rusland systematisch ontmanteld. Onafhankelijke media zijn onderdrukt of onder staatscontrole gebracht. Verkiezingen worden streng gecontroleerd en echte oppositieleden worden gevangengezet, verbannen of uitgeschakeld. De rechterlijke macht is ondergeschikt aan de uitvoerende macht.
Poetin presenteert zijn beleid vaak als verzet tegen het ‘moreel verval’ en de ‘destabiliserende’ invloed van het westerse liberalisme.
Ook zijn buitenlands beleid is geïnspireerd door het conservatisme van de 19e eeuw: hij gebruikt geweld om revoluties in zijn invloedssfeer te onderdrukken (bijvoorbeeld in Georgië in 2008 en Oekraïne in 2014 en 2022), hij verdedigt de soevereiniteit van autoritaire bondgenoten (zoals Assad in Syrië) en verzet zich tegen elk internationaal systeem dat supranationale wetgeving voorrang geeft boven de wil van de staat.
Poetin lijkt op een 21e-eeuwse Metternich: hij streeft naar een ‘concert’ van grootmachten die elkaars invloedssferen respecteren en volksopstanden in toom houden – niet omdat hij stabiliteit omwille van de stabiliteit zelf nastreeft, maar omdat dit zijn eigen autoriteit en die van leiders zoals hij in stand houdt.
Flagrante minachting
De positie van Donald Trump is complexer. In tegenstelling tot Poetin opereert hij binnen een constitutionele democratie die hij niet openlijk kan afschaffen. Toch dagen zijn daden en uitspraken de grondwet voortdurend uit. Trump verwacht dat persoonlijke loyaliteit boven loyaliteit aan instellingen of de wet gaat. In flagrante minachting voor checks and balances beschrijft hij onafhankelijke rechters, een vrije pers en toezicht door het Congres als ‘vijanden’ of ‘obstakels’. Door deze week op basis van zwakke argumenten het leger naar Washington DC te roepen, versterkt hij zijn brute machtsbasis in de hoofdstad. Trump verwerpt multilaterale verplichtingen en geeft de voorkeur aan bilaterale overeenkomsten tussen sterke leiders, een logica die dichter bij de 19e-eeuwse diplomatie ligt en die de op regels gebaseerde orde van na 1945, waarin rechten, grondwetten en democratische verantwoordingsplicht zijn verankerd, ondermijnt.
Zijn ideaal van een sterke leider die gevrijwaard is van wettelijke en institutionele beperkingen doet denken aan een pre-constitutionele heerser. Zijn bewondering voor ‘sterke mannen’ als Poetin, Orbán en Erdoğan versterkt deze indruk.
Poetin vreest dat democratische normen en mensenrechtenstandaarden de Russische burgers tegen hem in het harnas zullen jagen. Trump vreest dat de diepgewortelde normen van het Amerikaanse bestuur – constitutionele beperkingen, onafhankelijke rechtbanken, bureaucratische controles – zijn wil zullen dwarsbomen. Beiden geven de voorkeur aan een systeem waarin leiders rechtstreeks onderhandelen, zonder inmenging van ‘bemoeizuchtige’ wetgevers, journalisten of internationale instanties.
Natuurlijk is het mondiale toneel veranderd sinds de 19e eeuw, toen er nog geen supranationale wetgeving bestond en instellingen als de VN, de EU en het ICC het principe belichamen dat sommige normen universeel en bindend zijn. Toch verzetten beide mannen zich tegen die idealen.
Trump en Poetin tonen een duidelijk instinct om terug te keren naar een wereld waarin sterke leiders het politieke toneel domineren, afgeschermd van verantwoording aan het volk, en rechtstreeks onderhandelen met andere sterke leiders. Hun politieke visies zijn erop gericht de structuren te onderdrukken die de idealen van vrijheid, gelijkheid en de rechtsstaat belichamen. Beide mannen zijn specialisten in het verdraaien van de waarheid.
Van Rusland hebben we dat altijd verwacht. Het is misselijkmakend en beschamend dat dit nu juist uit Amerika komt – dankzij miljoenen christelijke kiezers!
Zolang deze twee mannen aan de macht zijn, zullen wereldvrede en vrijheid op het randje van de afgrond balanceren.
Zie prayforukraine.org.ua voor details en ideeën.
Tot volgende week,
