In de jaren zestig, het tijdperk van de Beatles en de Stones, de seksuele revolutie, de maanlandingen en het afnemende kerkbezoek, werd aangenomen dat religie definitief op zijn retour was.
‘Naarmate de maatschappij moderner wordt, trekt religie zich terug en wordt steeds holler.’ Zo luidde de secularisatietheorie.
‘Tegen de 21e eeuw zullen gelovigen waarschijnlijk alleen nog in kleine sekten te vinden zijn,’ schreef de jonge socioloog Peter Berger in 1968 in The New York Times, ‘samengeklonterd om zich te verzetten tegen een wereldwijde seculiere cultuur.’
Deze veronderstelling werd gedeeld door de planners van de Bijlmermeer, een woonwijk in Zuidoost-Amsterdam die in de jaren zestig werd gebouwd als een idealistische stad van de toekomst. Gebaseerd op ideeën van de Zwitserse modernistische architect Le Courbusier werden meer dan dertig grote flatgebouwen, tien verdiepingen hoog en 200 tot 300 meter lang, in een honingraatpatroon aangelegd.
Er was geen enkel kerkgebouw gepland in deze ‘stad van morgen’. Religie zou immers aan het uitsterven zijn.
In de jaren 80 en 90 was het ‘Bijlmer’-experiment een grote mislukking geworden. Zelfs de politiechef noemde het ‘een nationaal rampgebied, synoniem met criminaliteit, drugs, werkloosheid en illegale immigranten’.
Hevig religieus
Drie decennia na zijn artikel in de New York Times – in 1999 – redigeerde Peter Berger een bundel artikelen getiteld De desecularisatie van de wereld. ‘De-secularisatie!’ Het grootste deel van de wereld was nog steeds even ‘hevig religieus als altijd’, schreef hij. De hedendaagse wereld kon niet als seculier worden omschreven, besefte hij. Het bewijsmateriaal ondersteunde de secularisatietheorie simpelweg niet.
Conservatieve, orthodoxe of traditionalistische bewegingen waren bijna overal in opkomst, zo bleek uit zijn onderzoek naar de wereldwijde religieuze scene: de Orthodoxe Kerk na de val van het communisme in Oost-Europa, de Pinksterbeweging in Latijns-Amerika, het Evangelicalisme in China en Zuid-Korea, evenals de islam, het boeddhisme en het hindoeïsme.
Zelfs in Europa is immigratie een van de belangrijkste factoren geweest die het tij weer richting geloof hebben gekeerd. Terwijl in sommige westerse landen een conservatief, wit christelijk nationalisme in opkomst is, hebben Afrikaanse, Latijns-Amerikaanse, Aziatische en Midden-Oosterse migrantengelovigen nieuwe uitingen van een levendige christelijke gemeenschap in Europa geïntroduceerd.
De Bijlmermeer bevestigt vandaag Bergers conclusie. Migrantengemeenschappen, met veel christelijke gelovigen, hebben bijgedragen aan de heropleving van de wijk. Zo’n 150 christelijke gemeenschappen zijn in de loop der jaren ontstaan, die elkaar ontmoeten op alle sociale plekken die ze maar kunnen vinden – van parkeergarages tot recent gebouwde kerkgebouwen. De Kandelaar bijvoorbeeld is een complex van vier verdiepingen dat het multiculturele karakter van de buurt weerspiegelt en vijftien migrantenkerken bedient.
Nu we dit weekend aankomen bij het laatste van negen ‘Geloof in Mokum’-evenementen die onderzoeken hoe geloof Amsterdam negen eeuwen lang heeft gevormd, komen we een stad tegen die tegelijkertijd seculier en multireligieus is. In eerdere evenementen, die de negentiende en twintigste eeuw bestrijken, hebben we gezien hoe de Verlichting religie grotendeels aan de kant schoof in de samenleving. En we hebben ook gezien hoe geloof zich bleef verdringen, als gras dat door het beton heen groeit. Het Réveil van de negentiende eeuw, gevolgd door Abraham Kuypers maatschappelijke visie op pluralisme, bracht het geloof terug in het hart van de publieke ruimte. Mensen waren meer dan alleen rationele wezens, beseften velen. Ze hadden gevoelens. Ze verlangden naar het transcendente.
Creatief
Tegenwoordig blijven populistische politici hun angstpolitiek verspreiden en waarschuwen voor de aanval van migranten die de traditionele Europese manier van leven ondermijnen. Toch negeren ze de innovatieve, creatieve en vernieuwende invloed die migranten vaak hebben gehad, zoals geïllustreerd in het verhaal van Amsterdam. Amsterdam is Amsterdam alleen dankzij eeuwenlange immigratie, aangetrokken door de vrijheid en mogelijkheden – Joden uit oost en west, Franstalige Hugenoten en Walen, dissidenten uit Engeland, waaronder de Pilgrim Fathers, uit Duitsland en België, voormalige koloniën zoals Indonesië en Suriname, gastarbeiders uit Marokko en Turkije, anderen uit Ghana, Nigeria en andere Afrikaanse landen, vluchtelingen uit oorlogsgebieden in het Midden-Oosten en Oekraïne.
Migranten hebben ook de islam, het hindoeïsme en andere religies meegebracht. In Amsterdam zijn leiders van verschillende geloofsgemeenschappen de uitdaging aangegaan om samen te werken aan het algemeen belang via interreligieuze netwerken. Vrijheid van godsdienst betekent opkomen voor de vrijheid van elke geloofsgemeenschap, niet alleen voor christenen.
Tijdens het evenement Geloof in Mokum morgenavond in Amsterdam Zuidoost zal dr Piet Brinksma nieuw onderzoek delen over de belangrijke maatschappelijke diensten die geloofsgemeenschappen leveren ter waarde van miljoenen euro’s. Dr Bert de Ruiter zal spreken over het bouwen van vriendschapsbruggen met mensen met andere religies. Een panel zal een visie delen op Amsterdam in 2050, gevormd door geloof.
De etnische diversiteit van deze actieve gelovigen, met name in de Bijlmer, doet denken aan het visioen in Openbaring van de menigte voor de troon uit alle naties, stammen, talen en volken. Voor blanke nationalisten die graag de Parelpoorten willen betreden, zal deze glimp van de hemel wellicht een verrassing zijn.
Tot volgende week,
