De Nederlandse uitgave van een boek Anne Applebaum, winnares van de Pulitzer prijs, kwam deze week binnen, mij toegestuurd door een vriend die het had vertaald voor de uitgevers. Zoals de titel al suggereert is De schemering van de democratie (The Twilight of Democracy) een nuchtere waarschuwing voor de opkomst van autoritaire systemen en het verdwijnen van de liberale democratie.
Applebaum, een journalist met indrukwekkende referenties bij onder andere The Economist, Washington Post, Foreign Affairs, The Spectator en The Atlantic, sprak met politici, journalisten en intellectuelen in haar moederland Amerika, in Polen, het vaderland van haar man, en in Hongarije en Groot-Brittannië. Ze beschrijft haar verbijstering over hoeveel voormalige collega’s en vrienden in elk van deze landen hun democratische idealen hebben ingeruild voor complottheorieën, politieke polarisatie, nostalgie en extremiteiten op sociale media.
Applebaum schreef boeken over de voormalige Sovjet-wereld zoals IJzeren gordijn en Rode hongersnood: Stalins oorlog tegen Oekraïne. Ze volgt de ‘gesprekken’ van verschillende persoonlijke kennissen – politici, journalisten en intellectuelen – in de richting van een populistische en autoritaire gezindheid. Al jaren waarschuwt ze tegen een nieuw ‘internationaal nationalisme’ van xenofobische partijen zoals de PiS in Polen, de Lega Nord in Italië en de FPÖ in Oostenrijk, die er op uit zijn ‘de huidige instituties omver te werpen om met geweld de dingen terug te brengen die in het verleden bestonden – of waarvan zij geloven dat die in het verleden bestonden.’
Verstand of geest?
Haar verbijstering weerklonk de afgelopen week in die van mijzelf, toen ik op Facebook een gedachtewisseling tussen twee van mijn eigen collega’s en vrienden volgde. De een, een Amerikaan die vroeger in Azië woonde, had samen met zijn vrouw erg geleden onder het Coronavirus, en had kennelijk bezwaar gemaakt tegen de opmerkingen van de Amerikaanse president dat je van het virus niets te vrezen hebt. De ander, een Aziaat die nu in Amerika woont, reageerde daarop met de beschuldiging dat het virusslachtoffer een Haat-Trump demon bezit.
Deze beide vrienden zijn zeer intelligente, hoog opgeleide gelovigen. Beiden dienen internationale zending en hebben daarin een reputatie hoog te houden. En dus was er verwarring, veroorzaakt door de beschuldiging van demonisering, die weer verontwaardigde reacties uitlokte van andere vrienden en uiting gaven aan verlies van respect aan het adres van de beschuldiger.
Ik voelde me verantwoordelijk mijn Aziatische vriend te schrijven met de vraag of hij zich realiseerde dat zijn beschuldiging zijn reputatie en geloofwaardigheid zou schaden. Was het zo belangrijk om met zulke sterke oordelen te komen, die er in het grote geheel zo weinig toe doen, maar die wel blijvende schade aan zijn reputatie zouden doen? Ik betrok twee gezamenlijke collega’s in mijn correspondentie met de vraag mij te corrigeren in geval ik te eenzijdig zou zijn, ofwel mijn zorg zouden delen.
De reactie van de aanklager was ondubbelzinnig en onbekeerlijk: Satan is bezig America tot zijn koninkrijk te maken en de zittende president is de enige persoon die hem in de weg staat. Is ‘Haat Trump’ een kwestie van het verstand of van de geest, vroeg mijn vriend.
Een van onze gezamenlijke kennissen waarschuwde wijselijk als volgt: “We hebben allemaal de vrijheid om onze meningen te uiten. En dat niet alleen. Wanneer we verantwoordelijke burgers willen zijn dan is het onze plicht onze mening te geven. Het is echter niet onze plicht om ons te verzetten tegen gelovigen die en afwijkend oordeel hebben over voors en tegens van welke nationaal systeem dan ook. Juist andersom: Als jij ervan overtuigd bent dat Poetin zijn taak als president gruwelijk slecht uitvoert, en ik vind dat hij dat wonderbaarlijk goed doet, dan hebben wij allebei de verantwoordelijkheid die mening te uiten. Maar ook om alles in het werk te stellen om te voorkomen dat we elkaar gaan aanvallen.”
‘Zoek de waarheid’
Hoe moeten we reageren op de wijdverspreide polarisatie onder vrienden en collega’s, of ze nu gelovigen zijn of niet?
In de eerste plaats, laten we ons eraan blijven herinneren dat wat we gemeenschappelijk hebben, veel groter is dan wat ons scheidt. Dat sluit ook niet-gelovigen in, mensen die Gods beelddragers zijn.
Ten tweede, onze blinde vlekken herkennen. Iemand stuurde me vorige week deze van pas komende suggesties hoe we dat kunnen doen:
- Geef een paar vertrouwde mensen toestemming om in ons leven in te spreken: een echtgenoot/note, een baas, een vriend, een voorganger/mentor.
- Luister naar en lees over zienswijzen waarmee we normaal gesproken niet in aanraking zouden komen.
- Neem de tijd om onszelf de moeilijke vragen te stellen: hoe lang is het geleden dat ik voor het laatst stevige feedback heb gekregen?
Ten derde, blijf de waarheid zoeken en vertellen. Wijze raad kon afgelopen week in Praag worden gehoord tijdens Forum2000, een jaarlijkse conferentie die ik gewoonlijk probeer bij te wonen. Ze is een initiatief van Vaclav Havel in 1996 om democratie te promoten, alsmede burgerlijke samenleving, mensenrechten en religieuze, culturele en etnische tolerantie. De online bijeenkomst van dit jaar ging onder andere over: De uitdaging van de groeiende intolerantie in democratische samenlevingen. Een van de panelleden sprak over de rol van de leiders van burgerlijke samenlevingen – religieuze leiders, onderwijskundigen, mediamensen – om verzoeners te zijn, geen polarisators. Hoogleraar Timothy Garton Ash uit Oxford drong aan op een nieuwe toewijding aan waarheid, solidariteit en verantwoordelijkheid. Hij citeerde Havel (die op zijn beurt de 15de eeuwse reformator Jan Hus aanhaalde): Zoek de waarheid, vind de waarheid, vertel de waarheid.
P.S. Alle video-opnamen van de forums van dit en voorgaande jaren kunnen worden teruggekeken op www.forum2000.cz.
