Oekraïnes strijd om historische soevereiniteit
Geschiedenis is niet alleen een verslag van het verleden, het is een strijdtoneel van betekenis.
Voor Oekraïne is de strijd om de historische waarheid meer dan academisch. Het is existentieel. Het geheugen zelf is een omstreden plek – een plek waar imperia vechten om niet alleen de grenzen, maar ook de verhalen te controleren.
Waar Stalin het verleden van Oekraïne herschreef om het land zijn natie-zijn te ontzeggen, heeft het moderne Oekraïne de afgelopen drie decennia geprobeerd het verleden terug te winnen. Vanaf het moment van onafhankelijkheid in 1991 tot de voortdurende oorlog die werd aangewakkerd door de grootschalige Russische invasie van 2022, zijn de inspanningen van Oekraïne om zijn ware geschiedenis terug te krijgen en te doen gelden, daden van verzet, genezing en hoop geworden.
De val van de Sovjet-Unie in 1991 was niet alleen het einde van een imperium. Het was het optrekken van een historische mist. Voor het eerst konden de Oekraïners zonder censuur of angst in de donkere hoeken van hun verleden kijken. KGB-archieven werden geopend en onthulden de volledige gruwel van de stalinistische terreur: de Holodomor hongersnood, politieke zuiveringen, onderdrukking van intellectuelen en religieuze vervolging. Lang verborgen massagraven werden blootgelegd. Overlevenden, die tientallen jaren het zwijgen was opgelegd, mochten eindelijk hun verhaal vertellen.
Dit was niet alleen een academische openbaring. Het was een daad van collectieve psychologische bevrijding. Oekraïners konden eindelijk hun trauma benoemen en zo beginnen te genezen. De waarheid, die lang begraven was geweest, werd een instrument, niet om verdeeldheid te zaaien, maar om waardigheid te creëren.
Herstellen van herinnering
Het post-Sovjetproject van de natievorming in Oekraïne was ook een geheugenproject. Scholen herschreven hun lesprogramma’s om er gewiste hoofdstukken uit de nationale geschiedenis in op te nemen: de Vervolgde Renaissance van de jaren 1930, het verzet van het Oekraïense Opstandelingenleger tijdens en na de Tweede Wereldoorlog en de wreedheden van de Sovjetrepressie. Geleerden uit de Oekraïense diaspora hebben royaal bijgedragen aan dit werk door onderzoek, bronnen en persoonlijke getuigenissen aan te dragen.
In 2008 opende het Holodomor Museum in Kiev een belangrijke stap in de publieke herdenking. In het hele land werden straten die ooit naar Sovjetgeneraals en -ideologen waren vernoemd, hernoemd naar Oekraïense dichters, activisten en helden. Sovjetmonumenten begonnen te verdwijnen – niet uit wraak, maar als onderdeel van een afrekening.
Dit was geen historisch geheugenverlies. Het was historische eerlijkheid. Voor veel Oekraïners betekende een juiste herinnering dat ze hun eigen macht weer opeisten, dat ze de opgelegde verhalen van Moskou weigerden en dat ze erkenden hoe duur hun eigen overleving was.
In 2015 nam Oekraïne ingrijpende decommunisatiewetten aan die Sovjetsymbolen in openbare ruimten verboden, nationale archieven openstelden en het ontkennen van de Holodomor als genocide verboden. Meer dan duizend standbeelden van Lenin kwamen naar beneden. Documenten die ooit geclassificeerd waren door de KGB werden toegankelijk voor elke burger.
Deze stappen waren controversieel. Sommige critici, vooral in de oostelijke regio’s, zagen ze als pogingen om een gedeelde Sovjet-erfenis uit te wissen. Maar voor de meeste Oekraïners ging de decommunisatie niet over het uitwissen van het verleden, maar over de confrontatie ermee. Het was een verklaring dat mythes opgelegd door buitenlandse overheersers niet langer de Oekraïense identiteit zouden bepalen. De waarheid was niet altijd gemakkelijk, maar wel essentieel.
Reactie van Rusland
Het Kremlin reageerde niet met introspectie, maar met agressie. Vladimir Poetin, zelf een voormalig KGB-officier, begon zijn eigen revisie verhaal te maken. Hij beweerde publiekelijk dat Oekraïne geen echt land was, dat zijn grenzen kunstmatig waren en dat zijn geschiedenis deel uitmaakte van een groter Russisch bestemming.
De Russische propaganda bestempelde decommunisatie als “nazificatie” en de Maidanrevolutie in Oekraïne in 2014 werd afgeschilderd als een door het Westen gesteunde fascistische staatsgreep. Deze desinformatiecampagne ging niet alleen over de publieke opinie — het werd de ideologische basis voor een militaire invasie. Rusland rechtvaardigde de annexatie van de Krim en de oorlog in Donbas door een verwrongen historische lens, waarbij het zichzelf afschilderde als de verdediger van een gedeelde “Russische wereld”.
In 2022, toen Russische tanks Oekraïne binnenrolden, lijstte Poetin de invasie in als een ‘reddingsmissie’ — een herstel van de imperiale eenheid. Opnieuw werd de geschiedenis bewapend. Maar deze keer was Oekraïne klaar om zich te verzetten — niet alleen met wapens, maar met de waarheid.
Vandaag de dag is het geheugenwerk in Oekraïne urgenter en creatiever dan ooit. In het hele land floreren lokale musea, memory walks (herinneringswandelingen) en digitale vertelprojecten. Overlevenden van de stalinistische terreur worden geïnterviewd voor podcasts en schoolprojecten. Kerken organiseren tentoonstellingen over culturele uitwissing en spirituele veerkracht. Kunstenaars gebruiken muurschilderingen en muziek om lang onderdrukte verhalen te vertellen. Dit zijn niet alleen daden van herdenking; het zijn daden van soevereiniteit.
De opvoeding van jongeren staat centraal. In een digitaal tijdperk bol van Russische desinformatie leren Oekraïense scholen leerlingen niet alleen wat ze moeten onthouden, — maar hoe ze kritisch moeten onthouden. Historische geletterdheid is een vorm van nationale verdediging. Als de geschiedenis wordt gemanipuleerd om een invasie te rechtvaardigen, dan wordt het vertellen van de geschiedenis een morele plicht.
Waarheid is vrijheid
Waarheid is niet optioneel voor een vrij volk. De strijd van Oekraïne om haar geschiedenis terug te winnen is van fundamenteel belang. Soeverein zijn betekent eigenaar zijn van je verhaal. Door de waarheid terug te eisen, eist Oekraïne meer op dan alleen het verleden. Het eist ook de toekomst op.
Geschiedenis is niet neutraal. Het wordt altijd gevormd door wie het vertelt en waarom. Voor Oekraïne is het vertellen van het eigen verhaal een kwestie van rechtvaardigheid, verzet en overleven. En voor de wereld is de historische soevereiniteit van Oekraïne niet alleen een interne aangelegenheid — het is een baken van wat het betekent om het imperium met moed tegemoet te treden, om leugens met de waarheid te beantwoorden en te zeggen: “Wij herinneren ons.”
Tot volgende week,
