Mijn kerstlectuur heeft mij een verrassend perspectief op hoop voor Oekraïne geboden, dankzij een nieuw boek over de 17e-eeuwse Nederlandse schilder Johannes Vermeer.
Vermeer leefde, werkte en schilderde in de pas bevrijde Nederlandse Republiek, na een tachtig jaar durende strijd voor soevereiniteit, culturele vrijheid en nationale identiteit tegen het Spaanse keizerlijke bewind.
Het boek van Andrew Graham-Dixon beschrijft in soms gruwelijke details het wanhopige verzet van de Nederlanders gedurende meerdere generaties, tegen de repressieve Habsburgse heersers, als achtergrond voor het werk van Vermeer.
Zijn inzichten zijn verrassend en werpen een totaal nieuw licht op de spirituele betekenis van het werk van de populaire Nederlandse schilder, waaronder Meisje met de parel en het Melkmeisje. Ik ben van plan hier binnenkort over te schrijven, maar zal me hier concentreren op de relevantie van deze fase van de Nederlandse geschiedenis voor Oekraïne. (Voor de nieuwsgierigen en ongeduldigen: bekijk hier een voorproefje.)
Laten we ondertussen eens kijken naar de historische en morele parallellen tussen de strijd van het Nederlandse volk voor onafhankelijkheid van het Spaanse bewind in de zestiende en zeventiende eeuw en de huidige strijd van Oekraïne voor soevereiniteit tegen de Russische agressie. Hoewel ze verschillen door tijd en context, werpen beide conflicten licht op blijvende vragen over imperiale overheersing, nationale identiteit, religieuze vrijheid, internationaal recht en de legitimiteit van verzet.
Ongepland
Niemand had het vooropgezette plan om een Nederlandse Republiek te stichten. Het was ‘het onbedoelde resultaat van een bittere en bloedige oorlog, gekenmerkt door talrijke wreedheden, waarvan de meeste waren ingegeven door religieuze intolerantie of regelrechte sektarische haat’, schrijft de auteur. Maar – en dat is het bemoedigende – nog voordat de vijandelijkheden in 1648 eindigden, was de Republiek wereldleider geworden op het gebied van handel, financiën, bestuur, scheepvaart, exploratie, astronomie, cartografie, uitgeverij, internationaal recht, tolerantie en vrijheid. Naarmate de Republiek aan macht en rijkdom won, begon het Spaanse rijk te verzwakken.
De problemen begonnen in de jaren 1550, toen de katholieke Spaanse Habsburgse heersers over de Lage Landen – het huidige België en Nederland – probeerden het tij van de Reformatie te keren door lutheranen, calvinisten en andere protestantse dissidenten te vervolgen. Koning Filips II stuurde de hertog van Alva met een leger om de opstand neer te slaan. Hij legde verlammende belastingen op. Hij richtte een inquisitie-achtige Raad van Beroerten op om verdachte ketters ter dood te veroordelen.
Ongeveer 60.000 vluchtelingen vluchtten naar Duitsland en Engeland. De arrogantie en tirannie van Alva zorgden voor vastberadenheid om weerstand te bieden. Willem van Oranje, die loyaal had gediend aan het Habsburgse hof, was geen protestantse radicaal. Maar geschokt door de meedogenloosheid van Alva riep hij op tot grootschalig verzet. Het huidige Nederlandse volkslied, dat bij internationale sportevenementen wordt gezongen, herdenkt nog steeds zijn opstand.
Alva reageerde met nog wredere represailles om het verzet te breken. Hij belegerde steden en dorpen. Mechelen. Antwerpen. Zutphen. Haarlem. Naarden. Na de overgave stuurde hij zijn troepen eropuit om te verkrachten, te plunderen en te moorden. Hele bevolkingsgroepen – mannen, vrouwen en kinderen – werden afgeslacht.
De afbeelding hierboven toont lichamen die bungelen aan galgen die op de Grote Markt van Haarlem zijn opgericht. Dergelijke terreurdaden waren bedoeld om het moreel van de rebellen te breken. In plaats daarvan versterkte het hun vastberadenheid om te blijven vechten voor hun vrijheid – van geweten, van godsdienst, van zelfbestuur en van angst voor tirannie. Ze werden geïnspireerd door de theologie van Calvijn, die verzet niet als rebellie beschouwde, maar als trouwe gehoorzaamheid aan een hogere morele orde. Verzet tegen tirannie was niet alleen toegestaan, het was een christelijke plicht. Autoriteiten die systematisch het recht schenden, verliezen hun morele legitimiteit. Verzet werd legitiem wanneer het niet uit was op overheersing, maar op de bescherming van de menselijke waardigheid en het gemeenschapsleven.
Rechtvaardigheid
De Nederlandse Opstand duurde tachtig jaar en werd gekenmerkt door interne verdeeldheid, militaire tegenslagen, fragiele allianties en herhaalde pogingen tot onderhandelingen en schikkingen. Buitenlandse mogendheden aarzelden om de Nederlanders te steunen, uit angst voor destabilisatie of escalatie. Toch was deze ongeplande revolutie niet alleen een nationaal ontstaansverhaal; ze ligt ten grondslag aan Europese ideeën over soevereiniteit, gewetensvrijheid en beperkingen van imperiale macht.
Het internationaal recht, gepionierd door Hugo de Groot, kwam voort uit deze context. De Groot formuleerde principes die politieke autoriteit baseerden op rechtvaardigheid in plaats van louter macht. Deze ideeën vormden later de basis voor de Vrede van Munster in 1648 en het moderne internationale systeem dat na de Tweede Wereldoorlog werd geconsolideerd, maar dat momenteel wordt bedreigd door zowel Moskou als Washington.
De parallellen met het verzet van Oekraïne zijn opvallend. De Nederlandse identiteit werd afgedaan als een provinciale opstand tegen een universeel katholiek rijk. De Oekraïense identiteit wordt afgedaan als kunstmatig, regionaal of een westerse uitvinding. Beide strijdbewegingen streefden naar de legitimiteit van de lokale taal, de nationale cultuur, zelfbestuur en de juiste herinnering van de feiten.
De Nederlandse Opstand biedt een moreel leerzame lens waardoor de huidige strijd van Oekraïne kan worden beoordeeld. Als de Nederlanders gerechtigd waren om zich tegen Spanje te verzetten, wie kan dan het recht van Oekraïne om zich tegen Rusland te verzetten ontkennen?
De opkomst van de Nederlandse Republiek heeft veel kenmerken van de moderne tijd voortgebracht. Wat zou de overwinning van Oekraïne op de Russische tirannie en onderdrukking kunnen betekenen voor onze toekomst? Want dit is niet alleen de strijd van Oekraïne. Het succes of falen van Oekraïne zal bepalend zijn voor de internationale orde voor de komende generaties.
Of we dat nu leuk vinden of niet, we zijn er allemaal bij betrokken.
Tot volgende week,
