De messiaanse pretenties van Poetin als redder van de Russische beschaving hebben diepe religieuze en historische wortels.
Toch heeft onze westerse seculiere wereld de neiging om religie en de geschiedenis van vóór de Verlichting eruit te filteren als irrelevant. Vandaar onze verbazing over de Hitler-achtige aanval deze week, die doet denken aan de nazi-bezetting van Sudetenland in 1938, of de blitzkrieg op Rotterdam in mei 1940, om de ‘neonazi’s’ uit te roeien die Poetin beweert de controle over Oekraïne te hebben. Wat een ironie!
Twee historische gebeurtenissen, zowel diep religieus als beschaafd, werpen licht op het geweld van deze week.
Ten eerste veroorzaakte het Grote Schisma in 1054 een ruzie over de Heilige Geest, toen de katholieke en orthodoxe kerken elkaar excommuniceerden en de betrekkingen negen hele eeuwen verbraken! ‘Is de Geest voortgekomen uit de Vader, of uit de Vader en de Zoon?’ ‘Big deal!’ denken we, ons afvragend wat er werkelijk aan de hand was. Helaas was het een machtsstrijd tussen de oosterse en westerse kerkleiders die een duizendjarige erfenis van wantrouwen en onbegrip heeft achtergelaten. Pas in het Tweede Vaticaans Concilie begon de breuk te helen.
Deze splitsing heeft een spirituele breuklijn achtergelaten die een beschavingsgrens werd tussen West katholiek/protestants Europa en Oost orthodox Eurazië. Beginnend bij de Fins-Russische grens, slingert het door het hart van Oekraïne en snijdt het de Balkan door Bosnië. Het is geen toeval dat de Eerste Wereldoorlog op deze breuklijn werd gekatalyseerd, net als de Bosnische oorlog. Deze breuklijn blijft een sleutelfactor in de huidige crisis.
Ten tweede, toen Constantinopel in 1453 aan de Ottomaanse Turken viel, nam Ivan de Verschrikkelijke de keizerlijke titel van de gevallen oosterse tsaren en gezag over het traditionele Byzantijnse rijk aan. Vanaf dit tijdperk werd Moskou gezien als het Derde Rome, na het Tweede Rome, Constantinopel. De prins van Moskou nam de rol op zich van opperheerser van de christelijke Oosters-orthodoxe landen en verdediger van de christelijk-oosters-orthodoxe kerk, een autocratische functie die zogenaamd door God werd bepaald (equivalent aan het goddelijke idee van koningen dat toen gangbaar was in het westen).
‘Einde van de geschiedenis’?
De toespraken van Poetin door de jaren heen weerspiegelen consequent zijn vermoeden van de mantel van de prins van Moskou om de eenheid van de Russische beschaving met de Russische etniciteit, taal en traditionele spiritualiteit te herstellen. Dit in tegenstelling tot de morele laksheid van het westerse christendom en de westerse cultuur waarmee Oekraïners ‘gevaarlijk flirten’.
Hoewel westerse sancties gericht zijn op het raken van het materiële welzijn van Poetin, hebben ze nauwelijks invloed op de ‘spirituele ijver’ die zijn ambitie drijft, waarvoor hij bereid lijkt het leven op te offeren van zowel mede-Russen als Oekraïense buren, van wie hij inconsequent beweert dat het dezelfde mensen zijn.
Evenmin geeft hij om het internationale recht dat soevereine landen regelt. In 1996 was de Koude Oorlog voorbij en leek een nieuwe wereldorde bijna universeel geaccepteerd. Sommigen begonnen het ‘einde van de geschiedenis’ en de ultieme triomf van het westerse democratische liberalisme uit te roepen. Er was een ‘universele beschaving’ aan het ontstaan, soms ook wel de Davos-cultuur genoemd, gedeeld door de bedrijfsleiders, politici, intellectuelen, journalisten, bankiers en regeringsfiguren die jaarlijks naar de Zwitserse Alpen stroomden om te worden gezien op het World Economic Forum.
Niet iedereen kocht echter de Davos-cultuur in. Een boek dat waarschuwde voor het loerende gevaar van botsingen tussen beschavingen was The clash of civilisations and the remaking of world order door Samuel Huntington. Het werd een veel geciteerde bron van wijsheid toen de ‘oorlog tegen de islamitische terreur’ begon. Voor velen had de botsing van de westerse ‘christelijke’ beschaving met de islamitische beschaving de kapitalistisch-communistische botsing van het tijdperk van de Koude Oorlog vervangen.
Brute onderdrukking
Toch was Huntingtons waarschuwing breder dan alleen over de islam. Hij voorzag dat de dominante bron van conflicten in de wereld van na de Koude Oorlog cultureel zou zijn, tussen landen en groepen van verschillende beschavingen. Deze omvatten: een, conflicten tussen dominante staten van verschillende beschavingen; twee, breuklijnconflicten tussen aangrenzende staten van verschillende beschavingen; en drie, breuklijnconflicten binnen staten tussen verschillende beschavingsgroepen.
In een korte maar verhelderende sectie van twaalf pagina’s van zijn wereldwijde overzicht schetste Huntington mogelijke scenario’s van de Russisch-Oekraïense betrekkingen (pp. 157-168). Hoewel een conflict een mogelijkheid was, dacht hij, zou Oekraïne hoogstwaarschijnlijk onafhankelijk blijven, cultureel verdeeld en toch één land, dat nauw samenwerkt met Rusland.
Dus Huntington heeft het niet goed begrepen. Toch had hij gelijk over de breuklijnen van de beschaving en dat Rusland het hart was van een eeuwenoud beschavingsrijk. Neutrale soevereine landstaten passen niet gemakkelijk in het Russische perspectief. Moeder Rusland heeft haar buren altijd gezien als vazallen of vijanden.
De Oekraïense geschiedenis is gevormd door herhaalde brute repressie door zijn buur, zijn geografische ligging aan weerszijden van de millennium-oude oost-west breuklijn, evenals door bezetting onder Polen, Turken en Litouwers. Een uitstekende plek om dit verhaal te lezen is Serhii Plokhy’s ‘The gates of Europe’, gepubliceerd na de invasie van de Krim. Het besluit met de constatering dat het door oorlog verscheurde, binnengevallen en vernederde Oekraïne alleen maar meer verenigd en vastbesloten is om haar onafhankelijkheid te behouden.
We zien dit nu op onze beeldschermen.
Tot volgende week,
