Dit weekend naderen we de twintigste eeuw met het achtste van negen evenementen in onze Geloof in Mokum-serie.
Ter ere van het 750-jarig bestaan van Amsterdam onderzoeken we de rol van geloof in de vormgeving van de stad door de eeuwen heen. Tijdens het evenement van morgen middag zal dr. Johan Snel ons helpen focussen op de diepgaande invloed van Abraham Kuyper op zowel Amsterdam als Nederland, van midden negentiende tot midden twintigste eeuw.
Hoewel Kuyper een enigszins ondergewaardeerd figuur is in de huidige Nederlandse samenleving, gelooft Snel dat hij nog steeds de meest invloedrijke staatsman van Nederland is, wiens nalatenschap nog steeds duidelijk zichtbaar is. Snel ‘ontdekte’ Kuyper slechts een paar jaar geleden, toen hij begon aan zijn doctoraat over de Nederlandse journalistiek. Hij kwam deze ‘reus’ die hij niet kon ontlopen, steeds weer tegen. Kuyper was niet alleen de belangrijkste Nederlandse journalist, hij was ook leider van een nieuwe kerkgenootschap, oprichter van de Vrije Universiteit in Amsterdam, leider van de eerste moderne politieke partij in Nederland en werd in 1901 Nederlandse premier.
Kuyper, die zijn carrière begon als vrijzinnig kerkelijk leider, maakte verschillende bekeringsmomenten door die leidden tot zijn begrip van God als soeverein, niet alleen over de spirituele aspecten van het leven, maar over alle aspecten van het menselijk leven. Vanuit deze basis zette hij zich in om de Nederlandse samenleving te hervormen onder de heerschappij van Christus, met name op het gebied van kerk, overheid, onderwijs en journalistiek.
Snels eigen kerktraditie bespotte Kuyper als de man die de nationale kerk in de negentiende eeuw had verdeeld. Maar toen hij begon met het onderzoeken van enkele van de 20.000 artikelen en 200 boeken die Kuyper in zijn carrière had geschreven, realiseerde Snel zich dat weinigen recht hadden gedaan aan zijn rijke nalatenschap.
Staand op de schouders van Johannes Calvijn, de Geneefse hervormer, en Groen van Prinsterer, een sleutelfiguur in de Réveil-beweging, had Kuyper de politieke malaise van de late negentiende eeuw scherp geanalyseerd. De Verlichting had de heilige basis van de samenleving verlaten in een humanistisch streven naar liberté, egalité et fraternité. Maar hoe kon men zonder de Vader als uitgangspunt spreken van broederschap? Als de mens slechts het toevallige product was van tijd plus materie, hoe kon men dan spreken van gelijkheid? Als vrijheid simpelweg betekende dat je moest doen wat je wilde, in plaats van wat je moest doen, waarom zou je dan streven naar het algemeen belang?
Afgoderij
Kuyper beschouwde de verschillende ‘-ismen’ die op het politieke toneel verschenen – kapitalisme, socialisme, nationalisme, conservatisme en liberalisme – als uitingen van afgoderij. Elke ideologie zocht ‘verlossing’ door een deel van Gods goede schepping te verabsoluteren: bijvoorbeeld rijkdom, de staat, nationale identiteit, traditie en vrijheid. Mensen zijn wezens die aanbidden. Nadat ze God hadden afgewezen, probeerden ze dwangmatig het vacuüm te vullen met valse goden.
Deze explosie van ideologische opties die de spirituele leegte vulden, heeft ons vandaag de dag verward, gedesoriënteerd en intellectueel ongemakkelijk gemaakt. Hoewel we ons zorgen maken over universele vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid, hebben we geen basis om deze waarden te rechtvaardigen. Het politieke discours is gedegradeerd tot schreeuwpartijen.
Kuyper biedt aldus een analyse van onze huidige sociale en politieke malaise – of het nu gaat om een gepolariseerd Amerika, een populistisch Europa of een belegerd Oekraïne dat op zoek is naar zijn eigen transformatie. Hij biedt ook een weg vooruit in sociaal pluralisme. Diversiteit en pluralisme waren zichtbaar in alle aspecten van Gods schepping en mochten niet gevreesd of onderdrukt worden door uniformiteit. De verantwoordelijkheid van de overheid was om rechtvaardigheid voor iedereen te bevorderen, niet alleen voor de politieke stroming die toevallig aan de macht was.
Kuyper verzette zich tegen het liberale individualisme, het idee dat de samenleving simpelweg een verzameling vrije individuen was met de staat als scheidsrechter. Hij zag individuen als ingebed in gemeenschappen met unieke verantwoordelijkheden. Hij verzette zich tegen het statisme, de centraliserende tendens van moderne staten om onderwijs, welzijn of religie over te nemen. Hij verzette zich ook tegen theocratie of ecclesiocratie, het idee dat de kerk het gehele openbare leven zou moeten controleren, omdat deze de vrijheid van geweten en geloof niet respecteert.
Verzuiling
De menselijke samenleving bestond uit verschillende levenssferen – zoals gezin, kerk, school, bedrijfsleven, wetenschap, media en de staat. Elke levenssferen had zijn eigen door God gegeven doel, gezag en normen, onafhankelijk van andere sferen. Geen enkele sfeer, zelfs de staat niet, heeft het recht om de functies van een andere te domineren of over te nemen. Dit principe beschermde het pluralisme in de samenleving – een erkenning van diverse instellingen, gemeenschappen en levenswijzen.
Kuyper pleitte voor religieus pluralisme in publieke instellingen. Dit werd in de Nederlandse politiek bekend als ‘verzuiling’, waarbij elke levensbeschouwing (protestants, katholiek, socialistisch, liberaal) zijn eigen instellingen binnen de samenleving ontwikkelde. Zo introduceerde hij gelijke staatssteun voor zowel openbare als confessionele scholen in Nederland – een beleid dat nog steeds geldt. Hij verdedigde het recht van gemeenschappen – katholieke, protestantse, seculiere, socialistische – om hun eigen scholen, kranten, vakbonden, politieke partijen, enz. te organiseren.
Kuypers pluralisme heeft de moderne christendemocratische politiek in Europa en het concept van pluralisme in andere democratische samenlevingen beïnvloed. Zijn model blijft relevant in debatten over godsdienstvrijheid, multiculturalisme en de grenzen van de staatsmacht.
Hij is een figuur die veel meer aandacht verdient, niet alleen om het verleden van Amsterdam te begrijpen, maar ook om ons te begeleiden bij de wereldwijde uitdagingen van onze huidige turbulente tijd.
Tot volgende week,
