Afgelopen week heb ik een nieuw woord geleerd: agnotologie. De studie van de opzettelijke verspreiding van onwetendheid.
Agnotologie komt van het Griekse woord agnosis, wat ‘niet weten’ betekent of ‘onwetendheid’, en ontologie, dat gaat over de aard van het bestaan.
Het woord werd 25 jaar geleden bedacht door onderzoekers die een geheim memo ontdekt hadden, waarin de tactiek van de tabaksindustrie werd blootgelegd: verwarring zaaien over het feit dat roken kanker veroorzaakt. “Twijfel is… het beste middel om te wedijveren met het ‘vaststaande feit’ dat bestaat in het denken van het algemene publiek”, schrijft het memo. “Het is ook het middel om een controverse te bewerkstellingen.”
Twijfel zaaien, een tegenstelling creëren en onwetendheid verspreiden is ook een bewuste politieke strategie geworden. Een klassiek voorbeeld is de politiek gemotiveerde twijfel over de nationaliteit van Amerika’s president Barack Obama. Zijn opponenten gingen er maanden mee door, totdat hij in 2011 zijn geboorteakte liet zien.
Onwetendheid wordt vaak verspreid door ‘evenwichtig debat’, de ‘twee kanten van ieder verhaal’ laten zien, en het populaire idee dat ‘experts het met elkaar oneens zijn’. Tabaksfirma’s en klimaatontkenners gebruiken ‘wetenschap’ om wetenschappelijk bewijs te betwisten. Het doel is een vals beeld van de werkelijkheid te scheppen. Onwetendheid, onkunde te verspreiden.
Het internet en de sociale media – waar iedereen een ‘expert’ is – zijn krachtige spreekbuizen geworden van opzettelijk veroorzaakte verwarring, aldus agnotologisten. Tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen bijvoorbeeld stelden kandidaten hun aanhangers gemakkelijke oplossingen in het vooruitzicht, die ofwel onuitvoerbaar ofwel tegen de grondwet waren. Twijfel zaaien over stemprocedures en verkiezingsuitslagen en het opzettelijk creëren van controverses heeft de Amerikaanse democratie gedompeld in verwarring en wantrouwen.
Ineenstorting
De Covid-19-crisis is weer een ander voorbeeld hoe twijfel, verwarring en onwetendheid opzettelijk (of vaak onbewust) worden verspreid door anti-vaccinatiepartijen. Terwijl onze landen de eerste stappen zetten op weg naar ‘normaal’ na wat een eindeloze lockdown leek te zijn, keren we terug naar een wereld waarin de democratische instellingen veel kwetsbaarder zijn geworden.
Jonathan Chaplins jongste en actuele boek, Faith in democracy, waarschuwt dat we een algemene ineenstorting van onze democratische instellingen tegemoet gaan vanwege een wijdverspreide onkunde over het grotere, morele doel van democratie: het streven naar algemeen welzijn en publiek recht voor iedereen. Meer dan de helft van de respondenten in Groot-Brittannië reageerde met ja op de vraag of het land ‘een sterke leider nodig heeft die bereid is de regels te breken’. Minder dan een vierde zei nee.
Evangelische christenen zouden als eersten toegewijd moeten zijn in het zoeken naar waarheid, in het staan voor de waarheid en het verspreiden ervan. Tragisch genoeg, zoals Jonathan laat zien, behoorden evangelicals tot de eersten bij het omarmen van samenzweringstheorieën, agressief populisme en politici die een ‘niet-liberale democratie’ voorstaan.
Gezwel
Uit mijn huidige onderzoek naar de houding van evangelischen ten aanzien van de Europese Unie blijkt tot nu toe een wijdverspreide onwetendheid over hoe en waarom christenen in politieke onderwerpen betrokken zouden moeten zijn. Een leider vertelde me afgelopen week dat de evangelische onwetendheid als een gezwel werkt en dat die ‘werkelijk, wérkelijk onze democratie schade toebrengt’. Christenen zijn niet tegen deze kanker ingeënt, zei hij.
Minstens drie stromingen binnen de evangelische wereld zijn van invloed op de bevordering van een dergelijke onwetendheid. Een is de apolitieke traditie, die sterk is in non-conformistische kringen, waarin het evangelie alleen gaan over het redden van zielen. Sociaal-politieke betrokkenheid leidt alleen maar af van die kerntaak. Dit begrip van het evangelie ontkent de alomvattende uitwerking van het verlossingwerk aan het kruis op ieder gebied van het leven dat is aangevreten door zonde. Zoals Abraham Kuyper het – slechts 800 meter verwijderd van waar ik dit schrijf – beroemd heeft verwoord: In de totale spanne van een mensenleven is er geen vierkante centimeter waarvan Christus, die majestueus boven alles staat, zegt: “Dat is van mij!”
Een tweede stroming richt zich op populaire eschatologie, die ervan uitgaat dat politieke betrokkenheid van christenen van futiel belang is. Europa is namelijk voorbestemd en gedoemd om in de eindtijd-scenario’s de rol van de antichrist/het beest te vervullen. Het boek en de film Left Behind droegen bij aan dat perspectief en blijven sommige kringen beïnvloeden.
Een derde stroom roept op om ‘ons land terug te nemen voor God’, christelijk nationalisme in verschillende gedaanten. De ‘zeven heuvelen strategie’ is een uiting van deze beweging. Strevend naar vervanging van een dominante, ‘goddeloze en corrupte’ elite door een ‘rechtvaardige elite’, schiet ze tekort in het zoeken naar publiek recht en het welzijn van allen.
Naast het aanraden om komende zomer Jonathans boek te lezen, heb ik nog twee andere suggesties die kunnen helpen om iets aan deze onwetendheid te doen. Eentje is de Summer School of European Studies, van 12-16 juli in Amsterdam (zie onder). De andere is het driejarige, parttime masters programma in Missional leadership and European studies, samengesteld voor hen die werken in kerken, zendingsorganisaties en gemeenschapsprojecten, of die willen gaan werken in journalistiek, politiek, rechtspraak, advocatuur, onderwijs of dienstverlening.
Laten we de raad ter harte nemen van Jan Hus, de Tsjechische reformator, om zoekers, luisteraars, leerlingen, liefhebbers, sprekers, aanhangers en verdedigers van de waarheid te worden.
Tot volgende week,
