Bijna van het ene op het andere moment trad in de afgelopen weken – dankzij een dodelijke, onzichtbare indringer – een nieuwe categorie mensen naar voren. We noemen hen essentiële werknemers. Terwijl alle anderen veilig thuis bleven bemanden deze nieuwe helden en heldinnen de barricaden. Zij begaven zich in de loopgraven door zich in de ziekenhuizen te wagen, het openbaar vervoer draaiende te houden, post en pakketten te bezorgen, de supermarktvakken te vullen en zo onze voorzieningen draaiende te houden.
Tijdens de eerste weken van de crisis zagen we op tv publieke uitingen van waardering voor die ‘vitale beroepen’ met applaus vanuit deuropeningen, open ramen, vanaf balkons. Of er werd met potten en pannen geslagen. Sommige van deze ‘levensredders’ betaalden de ultieme prijs voor de toewijding bij de uitoefening van hun beroep. Onder de slachtoffers van Covid-19 waren verplegend personeel, artsen, zielzorgers, politie en transportmedewerkers.
De posters op de foto hierboven kwam ik afgelopen week tegen in een Amsterdamse winkeletalage. Ze getuigen van een nieuw algemeen bewustzijn van hen die dag aan dag anderen dienen en dat niet slechts doen vanuit eigenbelang, zoals neoliberale economen ons zouden willen laten geloven als het over menselijk gedrag gaat. Dat mag gelden voor veel economen, hedgefundmanagers en bankiers (van wie geen van allen ‘essentiële werkers’ zijn), maar niet voor velen die aantonen dat zij de verbindende factoren van de samenleving zijn.
Op minder heroïsche wijze zijn voorgangers overleden aan het virus, na volle kerkdiensten te hebben gehouden en te hebben verklaard dat ‘God groter was dan Covid-19’. Een aantal prominente politici probeerde eveneens heldhaftig tegendraads op te treden. Onder hen was Boris Johnson die al gauw nadat hij Groot-Brittannië had aangespoord om ‘het coronavirus in twaalf weken de laan uit te sturen’, zelf op de intensive care lag te vechten voor z’n leven.
De Britse journalist Tom Holland speculeerde onlangs in UnHerd.com dat Johnson een soort van ziekbed-bekering kan hebben gehad. Misschien wel niet een weg-naar-Damascus-ervaring, maar Holland bespeurde ‘hints in de toespraak die (Johnson) gaf nadat hij uit het ziekenhuis was ontslagen, dat zijn persoonlijke ervaring met Covid-19 heeft bijgedragen aan zijn veranderde opvatting over het virus en over hen die dagelijks hun leven riskeren om het te bestrijden’.
“Het is dankzij die moed, die toewijding, dat plichtsbesef en die liefde dat onze nationale gezondheidszorg onverslaanbaar was”, zei de herstelde patiënt tegen verslaggevers. “Salus populi suprema lex est”, zou Boris later tegen zijn ministers en gezondheidsfunctionarissen gezegd hebben. Daaraan zijn eigen vertaling van de uitspraak van Cicero toevoegend: “De gezondheid van de mensen zou de hoogste wet moeten zijn.”
Niemand weet waar deze pandemie ons echt naar toe zal leiden. Zonder twijfel op iedere plek naar weer een andere uitkomst. Sommige machthebbers versterken opportunistisch hun greep op het land; anderen geven pijnlijk blijk van hun incompetentie. Hopelijk is een van de uitkomsten dat verstandiger politici elders hun beleid zullen heroverwegen. Want overal zullen mensen waarden verlangen die die dingen bevestigen waarvan zij hebben ontdekt dat die er het meest toe doen: relaties, onderlinge afhankelijkheid, solidariteit en het nastreven van het algemeen belang.
In de tweede week van de lockdown schreef ik het volgende in Weekly Word:
Naast een bedreiging om de samenleving uit elkaar te trekken, brengt de ongekende uitdaging van de corona-crisis ook een kans met zich mee. Plotseling zijn we ons allemaal bewust geworden van onze gezamenlijke kwetsbaarheid. Niet eerder in de geschiedenis is gebleken dat ons gemeenschappelijke lot zo onderling verbonden is – alle zeven-en-nog-wat miljard mensen op deze aarde. Onze afhankelijkheid van elkaar en van de voorzieningen van de samenleving – lokaal, nationaal and wereldwijd – is overduidelijk geworden..
Terwijl de lockdown zich voortsleepte, begon het besef door te breken dat we niet slechts weken en maanden, maar mogelijk jaren moeten leven met corona en de gevolgen ervan. De dag voordat Johnson naar het ziekenhuis werd vervoerd, had het eerbiedwaardige bastion van neoliberalisme, de Financial Times, een historisch hoofdartikel waarin werd toegegeven dat de Covid-19-pandemie een ‘besef van saamhorigheid heeft geïnjecteerd in gepolariseerde samenlevingen’, ‘een helder licht op bestaande ongelijkheden’ stralend. De grote uitdaging waarvoor alle landen binnenkort zullen staan, zo was de voorspelling, is de vraag in hoeverre huidige gevoelens aangaande gemeenschappelijk belang de maatschappij na de crisis zal vormen.
“Radicale hervormingen — die de heersende politieke richting van de afgelopen vier decennia drastisch wijzigen — zullen aan de orde moeten komen. Overheden zullen een actievere bemoeienis met de economie moeten aanvaarden. Ze moeten overheidsdiensten als investeringen in plaats van verplichtingen gaan zien. Ze moeten arbeidsmarkten minder onzeker maken. Herverdeling komt opnieuw op de agenda, de voorrechten van de ouderen en vermogenden ter discussie stellend. Ideeën die tot voor kort als raar werden beschouwd, zoals basisinkomen en vermogensbelasting, moeten bespreekbaar zijn.”
Wow! De FT en Boris, een dubbele bekering! Als 1989 het afscheid betekende voor het communisme, dan zal 2020 zeker de teloorgang inluiden van het Friedman-Hayek-tijdperk van de vrije markteconomie. Zoals columnist Rutger Bregman in De Correspondent schrijft, neoliberalen zagen mensen egoïsten, wat vervolgens leidde tot privatisering, groeiende ongelijkheid en de erosie van de publieke ruimte.
Het is tijd voor een realistischer kijk op mensen als teamspelers, en op economie als het nastreven van algemeen belang.
