De uitvoeringen van de Matthäus-Passion van Johan Sebastian Bach door koren en orkesten in heel Europa hebben dit jaar een extra dimensie van pathos, nu Oekraïne lijdt onder onuitgelokte agressie.
Het oratorium, dat wordt beschouwd als een van de grootste muziekwerken ooit gecomponeerd, verbeeldt de valse beschuldigingen, leugens en het ongerechtvaardigde lijden dat Jezus werd aangedaan, eindigend met zijn kruisiging en begrafenis. De parallel met de brute invasie in Oekraïne en het ongerechtvaardigde lijden van miljoenen onschuldige burgers zal het oplettende publiek niet ontgaan.
Afgelopen zaterdag waren Romkje en ik op uitnodiging van vrienden in de Grote Kerk in het centrum van Zwolle voor een ontroerende presentatie van het oratorium onder leiding van de gevierde Nederlandse dirigent, Pieter Jan Leusink. De afgelopen tien jaar was zijn eerste sopraansoliste een getalenteerde Russische genaamd Olga. Op zaterdag, zo werd ons verteld, was Olga ‘ziek’. Een andere soliste bevestigde mij later echter dat haar afwezigheid, zoals vermoed, het gevolg was van de oorlog.
Eerder die dag had ik Hanna Hopka geïnterviewd, een Oekraïense politieke activiste die ik vier jaar geleden voor het eerst had ontmoet als voorzitter van de parlementaire commissie voor Europese en buitenlandse zaken. We hadden toen 90 minuten in haar kantoor gesproken over het Schuman-verhaal van vergeving en verzoening tussen de Fransen en de Duitsers. Hanna is een vroom orthodoxe gelovige en erkent dat de toekomst van Oekraïne geworteld moet zijn in christelijke waarden, maar op dit moment vecht zij met hand en tand voor de toekomst van haar land als vrij en democratisch land. Oorspronkelijk hadden we afgesproken op woensdag op te nemen, maar zij moest in Warschau zijn om militaire steun te werven, omdat zij zo haar 40e verjaardag ‘vierde’.
Hartenkreet
Zaterdagmiddag hebben we dus een half uur lang intensief gepraat terwijl ze pleitte voor westerse interventie om het lijden van haar volk te verlichten, de moeders die bevallen op betonnen vloeren in schuilkelders en de kinderen die huilen bij gebrek aan voedsel en water, doodsbang door de Russische beschietingen. Haar hartenkreet kwam een uur voor aanvang van het concert online.
Hanna’s roep om gerechtigheid en bevrijding klonk in mijn gedachten en vond weerklank in de woorden van het koor toen ik ze volgde in mijn tekstboek:
De wereld heeft mij bedrieglijk beoordeeld / Met leugens en met valse uitspraken, / Menig strik en geheim complot./ Heer, behoed mij in dit gevaar, / Behoed mij voor valse misleidingen.
Kiev, de geboorteplaats van de Oekraïense en Russische orthodoxie, wordt momenteel belegerd en gebombardeerd door een Russisch leger dat worstelt om het te kunnen omsingelen. Het normale leven is verstoord. De dagelijkse handel en openbare bijeenkomsten zijn stilgelegd. Elke dag komen er berichten over tragische burgerslachtoffers.
Op Goede Vrijdag 1727 werden de poorten van Leipzig ook gesloten voor alle verkeer. Markten en openbare bijeenkomsten werden verboden, niet vanwege een vijandige invasie, maar ter herdenking van de onrechtvaardige en wrede kruisiging van Jezus van Nazareth. Die dag vond in de Thomaskirche de allereerste uitvoering plaats van de Matthäus-Passion onder Bachs dirigeerstok.
De zondag komt eraan
Bach was stadsdirecteur van de koormuziek, verantwoordelijk voor de muziek in de diensten van de vier grote kerken van de stad. Van de vier, misschien vijf passies die Bach schreef, zijn alleen de Matthäus en de Johannes bewaard gebleven, elk met een ander theologisch accent. Ze maakten alle deel uit van de jaarlijkse cyclus van cantates, meer dan dat het op zichzelf staande stukken waren. Zoals het lijdensverhaal in de evangeliën deel uitmaakt van het hele verhaal van Christus’ leven op aarde, zo maken ook Bachs passies deel uit van een groter geheel, uitgedrukt in muziek. Maar voor Bach, net als voor Luther en voor Paulus (Wij prediken de gekruisigde Christus – I Kor. 1,23), stond het lijdensverhaal en het kruis in het centrum van het evangelieverhaal.
Beschrijvingen van gezangen van het lijdensverhaal tijdens de Goede Week gaan terug tot de 4e eeuw. De gewoonte om het hele verhaal uit een van de evangeliën te reciteren ontwikkelde zich in de Middeleeuwen. Luther, die zich afvroeg waarom de duivel alle goede muziek moest hebben, moedigde aan om de verhalen op muziek te zetten. Bach zette Luthers vertaling van het Mattheus Passieverhaal op muziek met twee beurtzangkoren, een derde jongenssopraankoor, twee orkesten en zelfs twee orgels, evenals de solisten van de hoofdpersonen.
Bach spoorde allen die het hoorden aan om te denken aan het schuldeloze Lam van God dat stierf uit liefde voor ons, de schuldigen. De Matthäus-Passion herinnert ons aan de diepe impact van het “grootste verhaal dat ooit is verteld” en aan de diepe verankering van dit verhaal in de Europese cultuur, ondanks de seculiere invloeden.
Hoewel de Matthäus-Passion eindigt met de begrafenis van Jezus, weet het publiek – in tegenstelling tot de discipelen – dat dit niet het einde van het verhaal is. Het is een oratorium van Goede Vrijdag. Het onrechtvaardige lijden heeft een doel dat pas later wordt begrepen. De zondag komt eraan.
Ook dat is ons gebed voor Oekraïne. Moge God het lijden en de tragedie verlossen en herstel en opstanding brengen! Moge de zondag snel komen!
Tot volgende week, Jeff
