Amsterdammers die met de tram door het ‘oude westen’ van de stad reizen, raken vertrouwd met straten die zijn vernoemd naar dichters, schrijvers en activisten, waaronder Bilderdijk, da Costa, de Clercq en van Lennep.
Weinigen weten echter dat dit de namen zijn van een invloedrijke vriendenkring die in het Amsterdam van de 19e eeuw een spirituele ontwaking teweegbracht, de Réveil-beweging, met blijvende sociale, politieke en spirituele gevolgen voor de stad en daarbuiten.
Morgenmiddag verkennen we dit verhaal over de heropleving in het zevende deel van de reeks van negen Geloof in Mokum-evenementen, waarin we de invloed van het geloof op de geschiedenis van Amsterdam door negen eeuwen heen volgen.
Na het katholieke en protestantse tijdperk in de geschiedenis van de stad zijn we aangekomen bij het derde tijdperk: de moderne, liberale, seculiere periode die is ontstaan door de Verlichting, waarbij de openbaring werd vervangen door de rede als basis voor kennis.
De Romantiek in literatuur en kunst ontstond als reactie op het rationalisme in het Europa van de late 18e en vroege 19e eeuw. Mensen waren niet alleen denkende wezens. Ze hadden ook gevoelens en verbeeldingskracht. Er was ook een spirituele dimensie van het leven die aandacht nodig had.
Veel kerken in Europa, Nederland en Amsterdam waren afgedreven naar rationalisme, moralisme en onverschilligheid. Als reactie hierop ontstond in Zwitserland en Frankrijk een spirituele vernieuwingsbeweging, het Réveil, die zich verspreidde naar Duitsland, Engeland en Nederland.
Gedeelde passie
Vier figuren in het bijzonder – Willem Bilderdijk, Isaäc da Costa, Jacob van Lennep en Willem de Clercq – brachten deRéveil naar Amsterdam en hielpen de basis te leggen voor een nieuwe christelijke aanwezigheid in het openbare leven. Hoewel ze qua temperament en accenten sterk van elkaar verschilden, bereidde hun gedeelde passie voor Christus en voor de vernieuwing van de Nederlandse samenleving de grond voor waarin latere leiders, met name Abraham Kuyper, diepere wortels zouden slaan.
Bilderdijk (1756–1831), schrijver en dichter, leek voor velen een relikwie uit het verleden – een excentrieke, compromisloze figuur. Maar voor de jonge joodse bekeerling da Costa was hij een profeet die een visie op de geschiedenis uitdroeg waarin goddelijke voorzienigheid en christelijk geloof centraal stonden. Door zijn poëzie en zijn mentorschap van jongere mannen werd Bilderdijk de geestelijke vader van de Réveil in Nederland. Hoewel hij weinig organisatorisch talent had, wist hij anderen te inspireren die zijn ideeën verder zouden uitdragen.
Da Costa (1798–1860), een rechtenstudent, hekelde het oppervlakkige optimisme van zijn generatie in zijn boekje Bezwaren tegen den geest der eeuw en riep op tot een terugkeer naar de bijbelse waarheid.
Da Costa’s boodschap was bewust tegen de heersende cultuur ingegaan: waar zijn tijdgenoten vrijheid, gelijkheid en rede vierden, waarschuwde hij dat ‘de tijdgeest’ een illusie was. Alleen Gods Woord, de openbaring in Christus en het gezag van de Schrift konden waarheid en hoop bieden.
Waar da Costa donderde, belichaamde Van Lennep (1802–1868) een meer verzoenende en populaire kant van de Réveil. Als romanschrijver, advocaat en publicist bracht Van Lennep met zijn historische romans het Nederlandse verleden tot leven voor een breed publiek. Via literatuur en het openbare leven vertaalde hij de impulsen van de Réveil naar vormen die toegankelijk waren voor gewone burgers. Hoewel hij later in zijn leven afdreef naar liberale standpunten die sommige van zijn vrienden teleurstelden, was zijn bijdrage cruciaal voor het vergroten van de aantrekkingskracht van de Réveil.
Als Bilderdijk inspiratiebron was, da Costa de profetische stem en van Lennep het culturele bereik, dan leverde Willem de Clercq (1795–1844) het praktische leiderschap. Als graanhandelaar en later secretaris van de Nederlandsche Handel-Maatschappij combineerde De Clercq vroomheid met organisatorisch vermogen.
In Amsterdam kreeg de Réveil vooral vorm in huisbijeenkomsten met een sterk persoonlijk en spiritueel karakter, voornamelijk onder leiding van da Costa en de Clercq. Deze huisgroepen gaven soms aanleiding tot openbare lezingen en sociale activiteiten, maar de kern bleef de intieme, vriendschappelijke ontmoeting waarin geloof en leven samen werden besproken – als aanvulling op, en soms in spanning met, de officiële kerk.
De Clercq was een voorvechter van sociale hervormingen, onderwijs en missiewerk. Hij hielp bij het opzetten van filantropische initiatieven om de armoede in Amsterdam aan te pakken, waarbij hij evangelische ijver wilde combineren met concrete actie. Voor hem bleef geloof niet beperkt tot het innerlijke leven, maar vereiste het betrokkenheid bij het bedrijfsleven, de politiek en de samenleving. Op deze manier liep De Clercq duidelijk vooruit op het latere programma van Abraham Kuyper voor christelijk handelen op alle gebieden van het leven.
Zaden & vruchten
De Amsterdamse Réveil is nooit een massabeweging geworden. Maar door te benadrukken dat geloof persoonlijk, gepassioneerd en maatschappelijk relevant moet zijn, heeft de Réveil zaden geplant die later vruchten zouden afwerpen in het Nederlandse politieke, maatschappelijke en kerkelijke leven.
Hoewel de Réveil begon in literaire en hogere kringen, sijpelde haar ethos door naar mensen als Jan de Liefde, onderwijzer en evangelist met een populaire, arbeidersachtergrond, die haar naar de straten en steegjes van Amsterdam bracht. Hij institutionaliseerde haar idealen in Tot Heil des Volks in 1855, waardoor ze een duurzame structuur kreeg voor sociale en evangelische actie. Tot Heil des Volks is de populaire, arbeidersklasse-afstammeling van de Réveil. Het werd een van de langst bestaande diaconale en evangelische organisaties in Nederland (nog steeds actief onder de stedelijke armen in verslavingszorg, jeugdwerk en hulp aan prostituees).
Het evenement van morgen vindt plaats om 15.30 uur in het gebouw van Tot Heil des Volks, Willemstraat 39, opgericht door Jan de Liefde in het hart van de voormalige sloppenwijk Jordaan. (Alleen in het Nederlands).
Tot volgende week,
