De vieringen van Halloween de afgelopen week en Guy Fawkes in Engeland volgende week onderstrepen waar we ons vorige week op richtten in de masterclass van het Schuman Centrum over ’the making of Europe’: namelijk dat Europa en de Europese cultuur voor het overgrote deel gevormd zijn door het evangelieverhaal.
Je hebt op school waarschijnlijk nooit geleerd dat Halloween bijvoorbeeld de Reformatie in gang heeft gezet. Een generatie geleden vierden Europeanen over het algemeen geen Halloween. Het was een Amerikaans feest. De globalisering heeft daar verandering in gebracht. In heel Europa maakten bedrijven deze week gretig gebruik van de winstmogelijkheden van spoken, skeletten en de dood. Pleziermakers zagen een gelegenheid voor gekke verkleedpartijen, feesten en ‘onschuldig’ geflirt met de griezelige onderwereld.
Op Halloween zelf, de laatste dag van oktober, herdachten protestanten Hervormingsdag, de dramatische start van de Reformatie door Maarten Luther. De volgende dag hielden gelovige katholieken Allerheiligen in acht, staken kaarsen aan en baden voor de overleden zielen.
De naam Hallowe’en komt van All Hallows’ Eve, op de traditionele kerkelijke kalender de vooravond van All Saints’ Day – wanneer alle heiligen en martelaren worden geëerd. Het was een dag om naar de kerk te gaan en te rusten, een heilige dag (waar we ‘ holiday’ van krijgen). Deze dag werd oorspronkelijk in mei gevierd, maar werd verplaatst naar 1 november, mogelijk om het heidense Keltische festival van Samhain (Gaelisch voor ‘november’ of ‘einde van de zomer’) op te nemen, als de ‘donkere helft’ van het jaar begon. Op de vooravond van Samhain werd de grens tussen deze wereld en de Andere Wereld dunner, waardoor contact met de geestenwereld mogelijk werd.
Dan komt Allerzielen, 2 november. Dan wordt er gebeden voor de overledenen die nog in het vagevuur zitten, volgens de katholieke leer – waar de doden boeten voor kleine zonden voordat ze de hemel bereiken.
Soul-cakes
Trick-or-treating kan zijn ontstaan uit de gewoonte van kinderen om te ‘soulen’ op Allerzielen. Kinderen gingen dan van deur tot deur om ‘soul-cakes’ te verzamelen, kleine ronde kruidige cakejes met een kruis erop die de doden voorstelden voor wie de kinderen beloofden om de hele maand november te bidden. Deze gebruiken bestaan nog steeds in sommige delen van Engeland en bijvoorbeeld Portugal.
Maskers en kostuums vermomden zichzelf voor dode zielen die op zoek waren naar wraak voordat ze naar de volgende wereld gingen. Jack-o-lanterns, uitgesneden pompoenen, met kaarsen erin stelden zielen in het vagevuur voor. Kinderen staken soms kaarsen aan in menselijke schedels op begraafplaatsen.
Er was nog een andere manier om de lijdensweg van de overleden zielen in het vagevuur te verkorten: aflaten (een pauselijke verlening van kwijtschelding van de tijdelijke straf in het vagevuur die nog verschuldigd is voor zonden na absolutie). Dit was toevallig ook een goede manier voor de paus om geld in te zamelen voor de bouw van de Sint-Pieters in Rome.
En hier is het verband met Hervormingsdag.
Want na het lezen van de brief van Paulus aan de Romeinen raakte Maarten Luther ervan overtuigd dat het kopen en verkopen van aflaten pure onzin was. Dus stelde hij zijn lijst met stellingen op, waarvan de meeste redenen waren waarom aflaten een schijnvertoning waren. Stelling 27 luidt bijvoorbeeld als volgt: Zij prediken slechts menselijke doctrines die zeggen dat zodra het geld in de geldkist klinkt, de ziel uit het vagevuur springt.
Op Halloween, toen er een levendige handel in aflaten werd verwacht, spijkerde de kloeke monnik ze op het mededelingenbord van de stad en op de kerkdeur van het kasteel van Wittenberg. Tenminste, zo gaat het verhaal en de film van Joseph Fiennes over Luther geeft het weer. Luther zelf heeft nooit over dat incident geschreven. Maar, verdorie, het is een grafisch beeld. Historici kunnen soms muggenziften. Hoe dan ook, we weten dat hij zijn beroemde 95 stellingen publiceerde op Halloween, ook bekend als Hervormingsdag.
Dat was de daad die leidde tot de opsplitsing van West-Europa in het protestantse noorden en het katholieke zuiden. Protestanten verwierpen overal de leer van het vagevuur als onbijbels en daarmee ook alle Halloweenactiviteiten.
Rode handen
Nadat Engeland protestants werd, werd Halloween er dus niet meer gevierd. Maar de Engelsen vonden wel een reden om feest te vieren met vreugdevuren en vuurwerk. Op 5 november 1605 werd een katholiek complot om het Parlement op te blazen verijdeld. De onfortuinlijke buskruit expert, Guy Fawkes, werd op heterdaad betrapt in de gewelven met 36 vaten buskruit. De samenzweerders werden gemarteld en geëxecuteerd. Het protestantse parlement stelde 5 november in als een dag van publieke dankbaarheid die bekend stond als Guy Fawkes Day. Kinderen zongen: “Onthoud, onthoud 5 november, buskruit, verraad en samenzwering; want er is een reden waarom buskruit en verraad nooit vergeten mogen worden.” De beeltenissen van de arme Guy worden nog steeds verbrand op vreugdevuren in heel Engeland op Guy Fawkes Day, vergezeld van vuurwerk.
Ontevreden katholieken in Schotland en Ierland emigreerden later naar Amerika en namen hun gebruiken van Halloween met zich mee, waar het in alle staten zou floreren. Ondertussen is de anti-held Guy Fawkes herrezen als een populistisch icoon door de film ‘V for Vendetta’ en als de held van de Occupy-beweging die vecht tegen de onrechtvaardige staat.
Dit alles illustreert wat we hierboven zeiden: De Europese cultuur is fundamenteel gevormd door het christendom. Ten goede of ten kwade.
