Toen ik deze week met vrienden het Van Gogh Museum hier in Amsterdam bezocht, werd ik er weer door getroffen hoezeer Vincents diepe religieuze geloof genegeerd en verkeerd begrepen wordt door de ‘experts’.
Neem bijvoorbeeld Van Goghs Stilleven met Bijbel, hierboven afgebeeld. De tekst naast het schilderij legt uit dat het schilderij zogenaamd ‘de moeilijke relatie symboliseert die van Gogh had met zijn vader, die zijn conservatieve houding afzette tegen de moderne kijk op het leven zoals verwoord in (Emile) Zola’s boek (La Joie de Vivre): oud tegen nieuw, dood tegen leven, en de ouderwetse, donkere leren band van de Bijbel tegen het heldergele boek’.
Dit verhaal is typerend voor veel beschrijvingen die het leven van de kunstenaar in twee helften verdelen: de eerste helft is fanatiek religieus, de tweede helft verlaat het christendom ten gunste van de Natuurlijke Religie.
Een andere commentator schreef dat voor Vincent ‘de Bijbel alles vertegenwoordigde wat hij in zijn vader zag: blinde toewijding aan religie en geloof, voor altijd gevangen in een ouderwetse denkwijze. In Zola’s boek kan worden beargumenteerd dat van Gogh de antithese van de Bijbel van zijn vader afbeeldde. Een frisse en moderne manier om de wereld realistisch waar te nemen, in plaats van de Bijbel die volgens Van Gogh “wanhoop en verontwaardiging” veroorzaakte. Voor Van Gogh keek de Bijbel achterom, terwijl moderne werken van Zola en andere schrijvers die hij bewonderde vooruit keken op inventieve, nieuwe manieren.’
Kathleen Powers Erickson daagt dit perspectief uit in haar boek At Eternity’s Gate: the spiritual vision of Vincent van Gogh. Tot haar verbazing realiseerde zij zich bij het lezen van de uitgebreide correspondentie van Van Gogh dat zijn religieuze geloof zijn hele leven en visie doordrong. Zijn artistieke werk lag in feite in het verlengde van zijn eerdere religieuze leven en ervaring, zag ze, niet in de vorm van een abrupte discontinuïteit. Daarom schreef ze haar boek ‘om de continuïteit van Van Gogh’s pelgrimstocht door het geloof te laten zien, vanaf zijn vroege religieuze opleiding, via zijn evangelische periode, naar zijn worsteling met religie en moderniteit, en uiteindelijk naar de synthese van religie en moderniteit die hij zowel in zijn leven als in zijn kunst bereikte’.
Afwijzing
Stilleven met bijbel werd geschilderd enkele maanden na de dood van zijn vader in 1885, midden in dat opmerkelijke decennium van Vincent’s artistieke productiviteit dat begon in 1880 toen hij zijn werk als evangelist opgaf om kunstenaar te worden en eindigde met zijn tragische dood in 1890.
Het jaar 1880 was inderdaad een scharnierjaar in Vincents leven, toen hij het institutionele christendom afwees en wat hij zag als de hypocrisie van de geestelijkheid. Toch koos hij ervoor om zijn spirituele leven te richten op twee van de populairste christelijke devoties, De navolging van Christus (Thomas a Kempis) en Pilgrim’s Progress (John Bunyan). ‘Dat boek is subliem,’ schreef hij ooit aan zijn broer over het eerste boek dat hij persoonlijk met de hand had overgeschreven. De keuze om Christus radicaal te imiteren helpt veel van Van Gogh’s leven en strijd te verklaren, en zijn omarming van verdriet en lijden als onderdeel van de pelgrimstocht die eindigt in de Hemelse Stad.
Kunsthistorici hebben Stilleven met bijbel steeds geïnterpreteerd als een afwijzing van Van Gogh’s vroegere christelijke geloof, maar Erickson beweert dat het in feite zijn blijvende respect voor de bijbel weerspiegelt. In de herfst van 1888 schreef Paul Gauguin over Van Gogh toen hij hem in Arles ontmoette dat ‘zijn Nederlandse hersenen in vuur en vlam stonden van de Bijbel’.
Lijden
Wat vaak over het hoofd wordt gezien, is waarom Vincent ervoor koos om de Bijbel opengeslagen te schilderen op een bepaalde pagina van de profeet Jesaja. Rechtsboven is duidelijk de Franse naam Isaïe te zien. Waarom Frans? Was dit echt de Bijbel van zijn vader? Zou dat niet de Nederlandse Jesaja hebben laten zien?
Bovenaan de rechterkolom heeft Van Gogh de titel van het hoofdstuk in Romeinse cijfers geschilderd: LIII. Want in Jesaja 53 beschrijft de profeet de knecht van God als ‘door mensen veracht en verworpen, een man van lijden, bekend met smart, …(die) ons lijden droeg, (werd) doorboord om onze overtredingen, verbrijzeld om onze ongerechtigheden; de straf die ons vrede brengt was op hem, en door zijn wonden zijn wij genezen’.
Vincent, net als christenen door de eeuwen heen, interpreteerde deze passage als een afbeelding van de lijdende Christus. Personages in de romans van Zola en Hugo leden ook en offerden zichzelf op om anderen te helpen. Zola’s boek was geen tegenstelling tot de Bijbel, maar een aanvulling. Van Gogh gebruikte de kleur geel consequent om de goddelijke aanwezigheid weer te geven – in de zon, maan en sterren, zonnebloemen, korenvelden – en de omslag van Zola’s boek.
In 1888, ver in de zogenaamd niet-religieuze fase van Vincent, schreef hij aan zijn vriend Emile Bernard:
Beste Bernard, Je doet er goed aan de Bijbel te lezen… De Bijbel – dat is Christus, want het Oude Testament leidt naar die top; Paulus en de evangelisten bezetten de andere helling van de heilige berg….. (Christus) leefde sereen als een kunstenaar groter dan alle kunstenaars – marmer, klei en verf minachtend – werkend in levend vlees – deze buitengewone kunstenaar… maakte geen standbeelden, geen schilderijen en zelfs geen boeken… hij maakte levende mensen onsterfelijk.
Klinkt voor mij nog steeds als een gelovige.
Tot volgende week,
