Als virtuele pelgrims volgden onze studenten van de zomerschool en online deelnemers – van de poolcirkel in Finland tot Hawaii in de Stille Zuidzee – het verhaal van de metamorfose in Ierland en Brittannië tijdens het eerste millennium. Dat gebeurde door de stichting van gemeenschappen die het leven van Jezus gestalte gaven.
Het waren eerder de gemeenschappen dan kerken die de bouwstenen waren van het christendom dat Sint Patrick (ook wel Patricius) vanuit zijn eigen Brittannië naar Ierland overbracht. Hij had eerst zelf in Gallië het kloosterleven ervaren, voordat hij naar zijn voormalige ontvoerders in Ierland terugkeerde. Stenen torens, bijenkorfhutten en kapellen verspreid over heel Ierland zijn de fysieke overblijfselen van de gemeenschappen, met soms 3000 leden, waarin jong en oud, mannen en vrouwen samen woonden, baden en werkten, studeerden en het evangelie deelden.
Kleurrijke en omvangrijke geschriften die in bibliotheken en kerken bewaard zijn gebleven, bieden ons vandaag een glimp van de creativiteit, geestelijke oplettendheid, doorzettingsvermogen en vakmanschap die in deze gemeenschappen werden aangemoedigd. De Keltische manier van leven was sterk relationeel, afgestemd op Johannes’ nadruk op de liefde in zijn evangelie en brieven. Die stond soms recht tegenover de meer hiërarchische gezagsstructuur van de roomse kerk. Hoewel ze later opging in de kerk van Rome, met name na de beslissende Synode van Whitby in 664, bleef de Keltische beweging doorgaan met het vormen en inspireren van aanhoudende golven van zendelingen, zoals apostelen naar de Friezen, onder wie Willibrord, en Bonifatius naar de Germaanse stammen.
Veel Keltische gemeenschappen werden later Benedictijner kloosters en vormden een uitgebreid netwerk over het hele continent. Ze voedden de opkomende Europese beschaving. Wat kan dat ons leren over verbondenheid, onderlinge afhankelijkheid en wederzijds vertrouwen in het Europa van vandaag?
‘Gemeenschapsmethode’
Na beëindiging van de zomerschool hielden we zondag onze maandelijkse Schuman Talk, gericht op het belang van ‘gemeenschap’ voor de toekomst van Europa, specifiek een post-Covid en post-Brexit Europa. Drie academische experts, zeer wel op de hoogte met de oprichting van wat eens de Europese Gemeenschap heette, waren bij me in onze virtuele studio om de actualiteit van Robert Schumans begrip van ‘gemeenschap’ te onderzoeken.
Margriet Krijtenburg (Netherland), Wolfgang Palaver (Oostenrijk) en Victoria Martín de la Torre (Spanje) spraken ieder over de Bijbelse basis van Schumans concept van gemeenschap, dat de kern vormde van het voorstel dat hij afgelopen zondag precies 70 jaar en drie maanden geleden ter tafel bracht. (We houden deze Schuman Talks iedere maande op de 9dedag om 6 uur ’s avonds om aandacht te vestigen op de Schuman Verklaring van 9 mei 1950 in Parijs.)
Victoria legde het oorspronkelijke sociologische verschil uit tussen ‘gemeenschap’, als een natuurlijke, relationele groepering waarin iedere persoon geboren wordt, en ‘samenleving’, de bredere groepering waarin mensen zich tot vreemdelingen verhouden op basis van contracten en functies. ‘Gemeenschap’ is gekoppeld aan stabiliteit en aan het verleden; ‘samenleving’ aan vooruitgang en de toekomst, waarmee doelbewuste besluiten van de deelnemers gemoeid zijn. Deze definitie kan echter leiden tot exclusivisme, verlies van menselijke waardigheid en vrijheid onder autoritaire regimes. Zoals in Frankrijk tijdens de Nazi-bezetting, toen onder maarschalk Pétain de definitie ‘Fransloosheid’ vreemdelingenhaat voedde, wat leidde tot uitsluiting van Joden en andere niet-katholieken.
Schuman, een toewijd rooms-katholiek, zag het gevaar van dit exclusivisme, dat volgens Victoria zijn reïncarnatie heeft gevonden in het hedendaagse populisme. Schuman en zijn collega’s kozen welbewust het woord ‘gemeenschap’ om de instellingen te omschrijven die het Europese project vorm zouden geven. Het besluitvormingsproces zou de ‘gemeenschapsmethode’ heten.
Te belangrijk
Het integratieproces gebaseerd op deze ‘gemeenschapsmethode’ werd uitgevaardigd op 9 mei 1950. Gebaseerd op christelijke noties van menselijke waardigheid, het beogen van algemeen welzijn en de keus voor solidariteit, vereiste een inclusiviteit die niet-katholieke gelovigen en ‘Verlichtings-secularisten’ zou omarmen. De grondleggers waren voornamelijk mensen uit het grensgebied van Frankrijk, Duitsland en Italië. Zij leefden met lagen van verschillende identiteiten. Begonnen in het gezin, verspreidde ‘gemeenschap’ zich in concentrische cirkels uiteindelijk naar de omarming van het geheel van de menselijke familie.
Iemand met begrip voor gemeenschap is open voor diversiteit en transcendentie of het spirituele, legde Wolfgang uit, gebaseerd op vrijwillige deelname in plaats van dwang of druk. Victoria voegde daaraan toe dat de ‘gemeenschapsmethode’ betekent dat ieder land op gelijke voorwaarden behandeld wordt, waarin de sterkere de zwakkere niet domineert, waarin nationaliteiten worden beschermd en niet weggevaagd. Staten zouden het gezamenlijke welzijn moeten najagen, geen dominantie. Vergevingsgezindheid en verzoening zouden de grondwaarden moeten zijn.
Samen bespraken we Schumans uitspraak dat ‘voordat het een militair bondgenootschap of een economische eenheid moet zijn, moet Europa een culturele gemeenschap zijn’ en we vroegen ons af of het paard niet achter de wagen gespannen is. Waarom werd de naam Europese Gemeenschap in 1993 vervangen door Europese Unie? Victoria had begrepen dat de Britten liever een meer functioneel concept hadden, weergegeven door ‘Unie’, dan het relationele begrip van ‘gemeenschap’.
Ze vroeg zich af of het tijd wordt om de naam en betekenis van ‘gemeenschap’ van het project te herstellen. Wolfgang and Margriet voegden daaraan toe dat zoiets een breder publiek vereist, inclusief leiders van geloofsgemeenschappen, jongeren en kinderen, om deel te zijn van een discussie over het Europa van morgen, een discussie die veel te belangrijk is om maar aan politici over te laten.
