Toen ik vorige maand vanuit Zwitserland door Oost-Frankrijk naar huis reed, reisden mijn vrouw en ik toevallig door een stad die ik een of twee keer eerder had bezocht. Bij het horen van de naam vermoedde Romkje een opzet, gewend aan mijn omleidingen om ‘een belangrijke historische site te bekijken’.
Maar in werkelijkheid kwamen we toevallig in Luxeuil-les-Bains terecht, een van de vele locaties waar de meer dan levensgrote figuur van Columbanus pionierswerk had verricht. Dit gebeurde via kloostergemeenschappen van enkele duizenden jongeren jtoen hij probeerde de halfbekeerde Franken opnieuw te evangeliseren en de heidense Zwaben van de zesde en zevende eeuw te bereiken.
Talloze standbeelden en plaquettes in het centrum van Luxeuil getuigden dat de herinnering aan deze Ierse monnik onder de Fransen (althans de inwoners van deze stad) in 1400 jaar niet was vervaagd. Een dramatische pose legde Columbanus vast met één arm naar voren gestrekt met zijn staf, de andere naar achteren boven zijn hoofd getrokken alsof hij op het punt stond een sterke profetische uitbarsting te geven. Zijn haar was in Keltische stijl geschoren, alles kaal vóór een lijn die van oor tot oor over zijn hoofd was getrokken. Dit was het teken van slavernij dat door de Keltische monniken werd aangenomen en dat totale trouw aan Jezus als heer aanduidde.
Een paar honderd meter verderop, voor de abdij die nog steeds genoemd is naar de stichter, stond nog een groot bronzen beeld van Columbanus. Een lang bloemrijk opschrift beschreef de ‘stichter en patroonheer’ van de stad als ‘een apostel met een vuurziel en een onvermoeibare wandelaar naar de sterren waarvan de stralende zon gedurende de hoge middeleeuwen scheen’. Nog een alinea met uitbundige poëtische lofprijzing, met als hoogtepunt een zin in grote hoofdletters: DE REDDER VAN DE BESCHAVING.
Vijanden en verbanning
Redder? Van de beschaving?! Echt?! Was dit gewoon Gallische overdrijving? In elk geval niet voor de Franse inwoners van Luxeuil-les-Bains, noch voor veel Ieren vandaag. Voor hen is Columbanus een groot historisch man, die een beweging van onverschrokken dolende predikers tot diep in het hart van Europa leidde. Ze werden bekend als ‘discipelen van naties en leraren van koningen’ terwijl ze de Europese geschiedenis transformeerden.
Na 25 jaar als monnik te hebben gewoond in Bangor, nabij het huidige Belfast, zeilde de 50-jarige Columbanus rond 590 met twaalf metgezellen naar Gallië. De kerstening van de Franken, die bijna een eeuw eerder was begonnen, was in aristocratische en politieke kringen gestagneerd. De Ierse nieuwkomers brachten nieuwe apostolische en evangelische dynamiek en stichtten snel kloostergemeenschappen in Annegray, Fontaines en tussen de ruïnes van Luxeuil, een Romeinse stad die in 451 door Attila de Hun was verwoest. Al snel was Luxeuil het belangrijkste en meest bloeiende klooster in Gallië, met eeuwigdurend gebed en aanbidding die dag en nacht doorging.
Columbanus’ apostolische en compromisloze ijver bezorgde hem ook vijanden op hoge plaatsen – en, na twee decennia, verbanning uit Luxeuil. Onverschrokken greep de pittige evangelist de kans om te pionieren in streken daarbuiten. Ver voorbij de pensioengerechtigde leeftijd ging hij op weg naar de Alpen. Jongere en minder fitte broeders, die hem niet bij konden houden, vestigden zich onderweg om hun eigen gemeenschappen te stichten. Dat werden na verloop van tijd historische kloosters zoals Lure in Frankrijk en St. Gallen in Zwitserland. Toen hij Lombardije in Noord-Italië binnenkwam, bouwde de zeventiger zijn laatste klooster in Bobbio, waar hij in 615 stierf. Bobbio is nog steeds actief. Het is ook de plek waar Sint Franciscus later zijn liefde voor Gods schepping zou ontwikkelen.
Scriptoria en bibliotheken
Columbanus was de eerste Ier die een reeks geschriften naliet en die zelf het onderwerp was van een biografie. Zijn nalatenschap omvatte niet alleen zijn eigen brieven, gedichten en preken die Ierse humor en de invloed van klassieke schrijvers tonen. Hij liet ook een netwerk na van meer dan zestig (sommigen zeggen honderd) kloosters, met scriptoria en bibliotheken in Frankrijk, Duitsland, Italië, Zwitserland, Oostenrijk en de Tsjechische Republiek. Daar werden klassieke Latijnse geschriften, die voor de rest van Europa verloren waren gegaan door de volksverhuizingen en de ondergang van Rome, gekopieerd. Want in Ierland, ‘het land van heiligen en geleerden’, waren veel manuscripten bewaard gebleven. Bovendien werden ze verbeterd en toegankelijker gemaakt door het gebruik van illustraties, een kleine maar duidelijke schrijfletter (de minuskel), en het (toen nog nieuwerwetse) gebruik van komma’s, punten en spaties. Deze onschatbare, met de hand gebonden boekdelen werden vervolgens stuk voor stuk over bergen en dalen over het Europese vasteland gedragen om de klassieke geleerdheid en het werk van de vroege kerkvaders opnieuw te verspreiden. Waar ze ook gingen, schreef de Amerikaans-Ierse professor Thomas Cahill, ‘brachten de Ieren hun boeken mee, vele eeuwenlang ongezien in Europa en vastgebonden aan hun middel… net zoals Ierse helden ooit de hoofden van hun vijanden aan hun middel hadden gebonden. En zo hebben de Ieren de beschaving gered’.
Men zegt dat Columbanus meer invloed heeft gehad op Frankrijk en Europa dan enige andere Ier, levend of dood. De voormalige Ierse president Mary McAleese ging nog een stap verder toen ze in 2015, op de 1400e verjaardag van de dood van de monnik, in een film voor de Ierse televisie over hem vertelde onder de titel ‘The man who saved Europe’. In de (sterk aanbevolen) film, die online beschikbaar is onder de nieuwe titel De monnik die Europa verenigde, citeert McAleese Robert Schuman. Deze noemt Columbanus een ‘patroonheilige van allen die vandaag een verenigd Europa proberen op te bouwen’. ‘Zijn ideeën hebben toen Europa gered’, zegt McAleese bij de inleiding van de film, ‘en ze zijn vandaag weer nodig’.
Tot volgende week,
