Niemand weet wat Vladimir Poetin nu gaat doen aan de Oekraïense grens – inclusief misschien Poetin zelf.
Na zulke ingrijpende eisen te hebben gesteld aan westerse concessies, kan hij zich niet gemakkelijk terugtrekken uit de confrontatie die hij heeft gecreëerd zonder gezichtsverlies. Opties zijn onder meer een ‘vredesmissie’ die het Donbas-gebied overneemt en/of de landstrook langs de Zee van Azov die Rostov met de Krim verbindt. Minder waarschijnlijk is een volledige invasie van Oekraïne, waarvoor veel meer nodig is dan de 100.000 troepen die nu aan de grens zijn verzameld.
Maar er komt veel meer bij kijken dan alleen politieke, militaire en economische factoren. Een langdurige religieuze spanning die vele eeuwen teruggaat, heeft aanzienlijk bijgedragen aan de huidige Russische opbouw, die grotendeels verloren is gegaan aan de westerse seculiere geest.
Ik werd wakker gemaakt voor dit grotere geheel door een online presentatie deze week door de redactie van een belangrijk nieuw referentievolume. Het Oxford Handbook of Religion and Europe (OHRE), onderzoekt de rol van religieuze ideeën, structuren en instellingen bij het ontstaan en de ontwikkeling van Europa, en zelfs het hele idee van Europa. Co-editor Grace Davie staat bekend om het bedenken van de uitdrukking ‘geloven zonder erbij te horen’ en voor haar keerpuntboek, Europa: het uitzonderlijke geval. Ze betoogde dat het geseculariseerde Europa niet de wereldagenda bepaalde, maar zelf de uitzondering was, aangezien religie op andere continenten levendig was en groeide.
Mini-bibliotheek
De OHRE zal de grote leemte opvullen die ik tegenkwam bij het zoeken naar wetenschappelijke teksten over de rol van het christendom in de totstandkoming van Europa voor onze masteropleiding European Studies. Ik verwacht dat ik in mijn eigen lesgeven en schrijven vaak naar het handboek zal verwijzen. Zoals het omslagblad stelt, toont het ‘de blijvende aanwezigheid van geleefde en geïnstitutionaliseerde religie in de sociale netwerken van identiteit, beleid en macht gedurende twee millennia Europese geschiedenis’ – van IJsland tot de Oeral.
Het volume van 800 pagina’s, dat vorige maand werd gepubliceerd, is een boek met een fors prijskaartje van ongeveer €140. Maar gezien als een minibibliotheek van 45 essays geschreven door wereldexperts – gegroepeerd in vijf secties, die elk een afzonderlijk boek zouden kunnen vormen – biedt het waar voor zijn geld voor iedereen die geïnteresseerd is in de rol van religie, in het bijzonder het christendom, bij het maken van Europa.
De laatste groep is een overzicht van veertien regio’s/volkeren, inclusief een verhelderend essay van Heather Coleman over Oekraïne en Rusland. In haar online presentatie noemde Davie dit hoofdstuk omdat het haar deed beseffen dat het conflict aan de Oekraïens-Russische grens niet alleen politiek, maar ook beschaafd was. Ze zou willen dat westerse politici dit hoofdstuk zouden lezen om beter te begrijpen hoe groot het verleden opdoemde ‘in de complexe relaties binnen het moderne Oekraïne en tussen Oekraïne en Rusland’, zoals Coleman haar essay mee afsloot.
Sommigen zien de wortels van de huidige crisis zoals toen Poetin als KGBer in Oost-Duitsland werd opgeschrikt door de ineenstorting van het communisme en vervolgens van de Sovjet-Unie. Maar zoals Coleman laat zien, gaan de wortels ver terug naar waar het Byzantijnse christendom werd omarmd door de grootvorst Vladimir van Kyiv (Kiev in het Russisch) in 988. Door de verweven geschiedenis van Rusland en Oekraïne heeft het christendom zowel gediend om de twee volkeren te verenigen als te verdelen.
‘Een volk’?
Afgelopen zomer plaatste Poetin zijn eigen versie van 5000 woorden van dit verhaal op zijn officiële overheidswebsite, Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners, met het argument dat Russen, Oekraïners en Wit-Russen één volk waren, ‘afstammelingen van het oude Rus’. In zijn versie werd ‘Moskou het centrum van de hereniging, waarmee de traditie van de oude Russische staat werd voortgezet’. Het idee van het Oekraïense volk als een van de Russen gescheiden volk had ‘geen historische basis’, schreef Poetin (of zijn ghostwriter). In 2008 zei Poetin botweg tegen George W. Bush dat Oekraïne niet echt een land was, waar miljoenen Russen het mee eens zouden zijn.
Toch is Oekraïne al veel langer van Rusland gescheiden dan het ooit verenigd was, zoals de meeste Oekraïners zouden tegenspreken. Het punt is dat westerlingen zich moeten realiseren dat de acties van Poetin worden gevormd door een bepaalde kijk op de lange geschiedenis van Rusland, waarin hij zichzelf een historische en heroïsche rol ziet spelen om ‘het onrecht uit het verleden recht te zetten’ en het rijk van de tsaren weer op te bouwen.
Coleman’s onderzoek over een millennium van Oekraïens-Russische betrekkingen onthult de spanning tussen een visie voor een onderscheidende Russische beschaving met de orthodoxie als ‘een onlosmakelijk onderdeel van het volledig Russische historische, spirituele en culturele erfgoed’, versus een meer pluralistisch, onafhankelijk, multi- confessionele, multi-etnische, westers georiënteerde, liberale Oekraïense samenleving, dat was waar de Maidan-protesten (hierboven afgebeeld) acht jaar geleden over gingen.
We zijn getuige van de laatste act in een lang drama dat zich gedurende vele eeuwen heeft afgespeeld op de grenzen van de westerse en Russische beschavingen. Het zal niet de laatste zijn.
Tot volgende week,
