Weekly Word

In geen 600 jaar had een paus gedaan wat Benedictus XVI bijna tien jaar geleden deed. Hij trad af. 

De dag na zijn terugtreden was ik een van menigten bezoekers aan Keulen Kathedraal, eens het hoogste bouwwerk ter wereld. Wij zagen de afgetreden paus ons toewuiven op een gigantische foto die aan een gebouw aan de overkant hing. Eén woord daaronder gaf uiting aan de waardering van miljoenen mensen over de hele wereld: ‘Danke’.

Waaraan ik een hartelijk ‘amen’ toevoegde. En opnieuw een decennium later zeg ik met miljoenen over de hele wereld ‘danke’ tegen de 95 jarige paus emeritus, die op nieuwjaarsavond overleed. 

Hoewel zelf geen rooms-katholiek, en niet eens met alles waar de omstreden paus voor stond, ben ik diep dankbaar voor alles wat Joseph Ratzinger in zijn bijna negen jaar als paus voor het christelijke geloof heeft gedaan. En misschien eerder nog wel als ‘s werelds invloedrijkste christelijke denker van zijn tijd. Hoewel hij een briljant theoloog was, werd hij vaak verkeerd begrepen. De rol van paus rustte niet altijd even gemakkelijk op zijn schouders.

Protestanten en evangelischen zouden om vier redenen dankbaar moeten zijn voor zijn erfenis. 

1. Zijn nadruk op het Woord van God:

In december 2008 schreef ik over de drie weken durende synode, waarvoor Benedictus bisschoppen van over de hele wereld naar Rome had ontboden. Hij wilde hen spreken over het stimuleren van het biddend lezen, begrijpen en verkondigen van Gods Woord. ‘Luther zou verbaasd hebben gestaan over de huidige inspanningen van het Vaticaan om de Bijbel terug te krijgen in het hart van de Rooms-Katholieke Kerk’, suggereerde ik destijds. De paus opende de synode met een 24/7-Bijbelleesmarathon. Hij las zelf de eerste verzen van Genesis. Twaalfhonderd lezers deden mee, onder wie acteur Roberto Bellini (La Vita e Bella) en tenor Andrea Bocelli, evenals leiders uit de orthodoxe en de evangelische wereld. 

Benedictus leidde persoonlijk de weg om katholieken aan de moedigen zich met de Schrift in te laten. Het thema van de synode was Het Woord van God in het Leven en de Missie van de Kerk. De paus hield de bisschoppen voor dat ware realiteit gevonden kan worden in het Woord van God. Velen hadden hun vertrouwen gesteld in geld als ware realiteit, zo stelde hij vast, maar dat was aan het verdampen in de wereldwijde financiële crisis die toen heerste.  Het Bijbelgenootschap van Groot-Brittannië hielp het Vaticaan met de promotie van het Bijbellezen met het Lectio Divina project.

2. Zijn erkenning dat ‘Luther gelijk had’:

Mijn vrouw en ik waren een paar weken na de synode op het Sint Pieterplein in Rome, waar de 20.000 stoelen nog opgestapeld stonden van de publieke audiëntie die de paus die woensdag had gegeven. Op onze terugweg naar Nederland vertelden de krantenkoppen ons wat de paus de verzamelde getrouwen die 19^de november van 2008 had gezegd: ’Paus citeert Luther: Sola Fide’. 

De kranten waren misschien minder genuanceerd dan hoe de paus het in werkelijkheid zou hebben uitgedrukt. Luthers uitdrukking ‘Sola Fide – geloof alleen’ was waar, hield hij zijn gehoor voor, als het niet tegenover geloof in naastenliefde stond. Geloof was kijken naar Christus, zich toevertrouwen aan Christus, verenigd zijn met Christus, gelijkvormig aan Christus, aan zijn leven. Maar, had de paus gezegd, het was inderdaad bijbels om te zeggen, zoals Luther deed, dat het het geloof van een christen was, en niet zijn werken, dat hem redde. Dat geloof kan echter niet los worden gezien van de liefde tot God en tot de naaste, kwalificeerde hij. Waar geloof, met andere woorden, houdt in dat men meer op Christus gaat lijken. 

Het meningsverschil over deze doctrine behoorde tot het hart van de Reformatie in de 16^de eeuw en het spleet het christendom in West-Europa. Benedictus’ belangrijkste nalatenschap zal zijn rol geweest zijn in het herstel van de grote breuk in het westerse christendom. Want meer dan wie ook was de toenmalige kardinaal Ratzinger verantwoordelijk voor de Joint Declaration on the Doctrine of Justification (JDDJ) van 1999, toen de Rooms-Katholieke en de Lutherse Kerk zich met elkaar verzoenden over het leerstellige geschil dat op gang was gebracht door de monnik uit Wittenberg. Als hoofd van de Congregatie van de Geloofsleer leidde Ratzinger de onderhandelingscommissie met vertegenwoordigers van de Lutherse Wereld Federatie. Toen op een gegeven moment de onderhandelingen in een impasse terechtkwamen, nodige Ratzinger zijn lutherse tegenhanger uit om het weekend met hem door te brengen in het huis van zijn broer in Regensburg, minder dan twee uur rijden verderop. Bij terugkomst konden ze en voorstel op tafel leggen waarop de definitieve verklaring van 31 oktober 1999 was gebaseerd. De Wereld Methodisten Raad, de Wereldbond van Hervormde/Gereformeerde Kerken en de Anglicaanse Adviserende Raad hebben later de verklaring aangenomen dan wel ‘onderschreven’. 

3. Zijn betrokkenheid bij ‘ontworteld’ Europa:

Terwijl zijn voorganger Johannes Paulus II te kampen had met het communisme, zette Benedictus de kerk in de 21ste eeuw aan het werk met secularisatie, relativisme en de islam, in een omvang die nooit door enige protestantse of evangelische leider is geëvenaard. De grondoorzaak van de intellectuele, geestelijke en sociale crises in de westerse cultuur is, zoals hij het zag, ontworteling. In Without Roots, een van zijn eerste boeken die tijdens zijn ambt warden gepubliceerd, portretteren hij en co-auteur Joseph Pera, de toenmalige voorzitter van de Italiaanse senaat, de toekomst van een beschaving die haar eigen erfenis heeft verruild voor een pan seculiere soep. Op zijn rustige, professionele wijze waarschuwde hij voor de gevolgen van een cultuur van de dood: abortus, euthanasie, zelfmoord, sterk dalende geboortecijfers en niet-reproductieve her-definities van ‘huwelijk’.

In verschillende sleuteltoespraken bestreed hij het populaire idee dat geloof en rede onverenigbaar en tegengesteld zijn aan elkaar. Tegenover hen die religie beschuldigen als de bron van alle geweld, erkende hij dat de geschiedenis inderdaad tijden van ‘pathologieën van het geloof’ heeft gekend, waarin religie werd misbruikt om wreedheid en onmenselijkheid te rechtvaardigen. Maar de 20^ste eeuw alleen al, redeneerde hij, leverde overweldigend bewijs voor ‘pathologieën van de rede’, waarin zogenaamde ‘wetenschappelijke’ theorieën resulteerden in het lijden van vele tientallen miljoenen mensen.

Keer op keer keerde hij terug naar het probleem van de rede die vervreemd is van het geloof, een rede die de realiteit ontmantelde tot iets dat wetenschappelijk meetbaar is. De boodschap van zijn controversiële Regensburg lezing van 2006 ging grotendeels verloren ging in de wereldwijde commotie door beledigde moslims die hun best deden om zijn punt te bewijzen. Maar hij richtte zich in daarin feitelijk tot voormalige collega’s van de wetenschappelijk faculteit van zijn oude universiteit over de relatie tussen geloof en rede. Johannes’ evangelie opent met: In het begin was het ‘logos’… en het ‘logos’ was God. ‘Logos‘ betekent zowel rede als woord, een rede die creatief en in staat is tot zelf-communicatie, zo legde hij uit. On-redelijk handelen zou daarom in tegenstelling zijn met Gods wezen. 

In ‘Europe, today and tomorrow’ (2004) onderzocht hij de interactie tussen de ‘drie poten’ van de culturele kruk waarop het Westen rust: Athene, Rome en Jeruzalem. Als de poot van Jeruzalem wordt weggeschopt, gaat de Atheense poot van de rede wankelen.

The dialectics of secularisation, gepubliceerd in het jaar voordat hij paus werd, beschrijft Ratzingers dialoog met de seculiere filosoof Jürgen Habermas. Het dialoog verraste velen door de mate van overeenstemming die daarin werd gevonden. Het gaf aanleiding tot Habermas’ uitspraak dat geseculariseerde burgers ‘hun gelovige medeburgers niet het recht mogen ontzeggen om in een religieuze taal bij te dragen aan publieke debatten’.

4. Zijn focus op ‘hoop’:

In 2006 ontmoette ik de paus onverwacht na een publieke audiëntie op het Sint Pieterplein. Mijn katholieke metgezel had me aangespoord een exemplaar van mijn boek Living as People of Hope uit mijn tas te halen en het de paus aan te bieden als hij langs ons kwam (foto boven). Benedictus’ oog viel op de titel van het boek toen hij mijn een hand gaf en zei nadrukkelijk: ‘Hoop! Dat is wat we nodig hebben!’

Zijn tweede encycliek, ‘Spe Salvi‘ (2007), begint met Paulus’ aansporing aan de Efeziërs dat zij eerder ‘in een wereld zonder hoop en zonder God’ hadden geleefd (2:12). Nu waren ze mensen van de toekomst geworden. Het leven zou niet in leegheid eindigen. ‘De donkere deur van de tijd, van de toekomst, is opengeduwd. Wie hoop heeft leeft anders; wie hoopt is de gave van het nieuwe leven verleend’, schreef de paus. ‘Alleen wanneer de toekomst zeker is als een positieve realiteit, wordt het mogelijk om ook in het heden te leven… De mens heeft God nodig, anders blijft hij zonder hoop.’ (Zie https://weeklyword.eu/en/the-pope-on-hope/)

Creatieve minderheden

Benedictus zou moeten worden herinnerd vanwege de dingen waar hij voor was, niet waar hij tegen was. Hij streefde ernaar zijn mensen erop voor te bereiden een ‘creatieve minderheid’ te worden, die zijn als geheugen, geweten en verbeeldingskracht in een postchristelijke wereld. In zijn boek Without Roots schreef Benedictus: ‘We weten niet hoe de toekomst van Europa eruit zal zien… het lot van een samenleving hangt altijd af van haar creatieve minderheden. Christelijke gelovigen zouden naar zichzelf moeten kijken als zo’n creatieve minderheid, die Europa helpt het beste van zijn erfenis terug te winnen en daarbij zichzelf een plaats te geven in dienstbaarheid aan de hele mensheid.’ 

Amen!

En weer, Danke, Benedictus! 

Tot volgende week,