In een seculiere samenleving waar ‘op geloof gebaseerde’ onderwijsinstellingen vaak worden gezien als fossielen uit een vervlogen tijdperk, wordt onderwijs tegenwoordig algemeen beschouwd als het rechtmatige domein van seculiere overheden.
Moeten regeringen nog wel ‘speciaal’ religieus onderwijs toestaan? Heeft religie niet in het verleden zoveel conflicten veroorzaakt? Zou onderwijs niet gebaseerd moeten zijn op wetenschappelijke feiten en niet op ‘bijgelovige’ overtuigingen? Zelfs gelovigen moeten zich afvragen of christelijk onderwijs er nog wel toe doet.
Dat is de vraag die mij is gesteld voor het Forum over Geloof en Samenleving (Forum glaube & gesellschaft) in Freiburg, Zwitserland, dit weekend. In de afgelopen tien jaar heeft dit forum de uitdaging van christelijk getuigen in een pluralistische wereld onderzocht. Voormalig JmeO-collega Dr. Walter Dürr ontwikkelde het Centrum Geloof & Samenleving aan de Universiteit van Freiburg om bruggen te slaan tussen academische theologie, verschillende uitingen van christelijke spiritualiteit en de praktijk van de kerk en het sociale leven. Het forum, het jaarlijkse paradepaardje van het centrum, brengt een breed scala aan geloofsbewegingen en -instellingen bijeen. Sprekers waren onder andere Tom Wright, Justin Welby, Miroslav Wolf en dit jaar Tom Holland.
Mijn mandaat is allereerst om de ontwikkeling van het onderwijs in het Westen na te gaan en te vragen welke rol het christelijk geloof heeft gespeeld. De waarheid is dat dat verhaal het grootste deel van de afgelopen tweeduizend jaar overwegend christelijk is geweest. Pas in relatief recente tijden is een groot deel van het onderwijs geseculariseerd. Verplicht en openbaar onderwijs wordt gewoon als vanzelfsprekend beschouwd. Maar hoe zijn we daar gekomen?
Nog verder teruggaand, was de eerste menselijke samenleving die onderwijs voor iedereen waardeerde de pas bevrijde natie Israël, zoals we lezen in de Torah, de boeken van Mozes: „Prent ze (deze woorden) uw kinderen in“ – (Deuteronomium 6:6). Israël werd zo de eerste volledig geletterde samenleving ter wereld, een rijke erfenis die wordt weerspiegeld in de enorm onevenredige Joodse bijdrage aan zoveel kennisgebieden die vandaag de dag nog steeds bestaat.
Met zijn Joodse wortels benadrukte het vroege christendom ook de rol van onderwijs, zowel in kerkelijke aangelegenheden als in het dagelijks leven. Terwijl Griekenland en Rome een klassiek curriculum ontwikkelden dat gebaseerd was op de ratio, was onderwijs voorbehouden aan de hogere klassen en mannen. Christenen, die bekend stonden als ‘de mensen van het Boek’, voegden daar de bijbelse openbaring aan toe dat ieder mens naar Gods beeld is geschapen – jood en heiden, rijk en arm, man en vrouw, slaaf en vrij – dus met betekenis en waardigheid. Daarom onderwezen zij zowel meisjes als jongens.
Catechetische scholen verspreidden zich naar Rome, Efeze en Alexandrië, geleid door vroege kerkvaders als Clement, Origenes en Athanasius. Ze onderwezen zowel mannen als vrouwen door middel van mondelinge vraag- en antwoordsessies. Clement, bijvoorbeeld, drong aan op het partnerschap van rede en openbaring omdat ze één bron hadden.
Aan het begin van de vijfde eeuw had Augustinus van Hippo (354-430) de basis gelegd voor het onderwijs dat het middeleeuwse leren vorm zou geven en de christelijke academie eeuwenlang zou beïnvloeden.
Ierse kloosters stuurden geleerde monniken om de pas bekeerde volken van Europa te onderwijzen en werden bekend als ‘discipelmakers van koningen en leraren van volken’.
In Aken benoemde Karel de Grote in het begin van de 9e eeuw de Anglo-Keltische monnik Alcuinus van York om het onderwijs in het Heilige Roomse Rijk te bevorderen. Later in het eerste millennium ontwikkelden zich kathedraalscholen die het klassieke curriculum inbedden in een christelijk theologisch kader, tenminste voor priesters en ambtenaren in opleiding.
Onderwijs bleef bijna volledig het domein van de kerk tot de 12e eeuw, toen geleerden onafhankelijk van de klooster- en kathedraalscholen begonnen te leren en te onderwijzen. Gildes van geleerden ontwikkelden de Europese universiteiten, eerst in Bologna en Parijs, daarna in Oxford en Cambridge (eind 12e en begin 13e eeuw). Officiële titels (zoals provoost, decaan en proctor), academische toga’s, college-architectuur en kapeldiensten herinneren allemaal aan de monastieke oorsprong van de universiteit. Tot op de dag van vandaag is het motto van Oxford: Dominus illuminatio mea (De Heer is mijn licht, Ps 27.)
Thomas van Aquino, die theologie als koningin van de wetenschappen beschouwde, en Johannes Cele, die de gymnasium stijl van de middelbare school ontwikkelde die zich in Duitsland en Frankrijk (college) zou verspreiden, zijn slechts twee van de vele christelijke namen die het onderwijs vóór de Reformatie vormgaven. Erasmus, Luther en Calvijn drongen aan op het beschikbaar maken van de Bijbel voor iedereen, waren voorstander van onderwijs voor jongens en meisjes van alle klassen, en de laatste twee pleitten voor openbare scholen met belastinggeld. Dit leidde respectievelijk tot de Deutsche Volkschule (Duitse openbare school) en de Universiteit van Genève, die model stond voor scholen in Schotland, Nederland en Amerika.
Francis Bacon baseerde zich op zijn Hervormde opvatting van het scheppingsmandaat om een visie te ontwikkelen op wetenschap en leren voor ‘de glorie van God en de verlichting van de nalatenschap van de mens’. Zijn inductieve methode van wetenschappelijk onderzoek om Gods boek der werken, de schepping, naast zijn Boek der Woorden te onderzoeken, breidde de taak van onderwijs uit tot meer dan het overdragen van kennis en waarden uit het verleden, maar omvatte ook de ontdekking van nieuwe kennis. Hier opende hij ook de deur voor de secularisatie van het onderwijs door geloof en leren van elkaar te scheiden.
Vanaf dat moment waren er meer invloeden die de eenheid van kennis ondermijnden, zoals het Verlichtingsdenken dat de nadruk legde op de menselijke autonomie, en de Industriële Revolutie die specialisatie en wetenschappelijke vooruitgang eiste. Onderwijs richtte zich op het ‘wat’ en het ‘hoe’, maar niet op het ‘waarom’ en het ‘waarvoor’.
In de loop der tijd werden geschiedenis, theologie en filosofie overvleugeld door een seculier rationalisme dat niet in staat was om de basisvraag te beantwoorden: wat is het doel van de mens? Want dat doel definieert het doel van onderwijs.
Daarom is christelijk onderwijs, gebaseerd op de eenheid van kennis die geworteld is in God, echt belangrijk.
Tot volgende week,
