Tijdens deze lange donkere nachten van de winter (de 21ste december was de langste) putten we hoop, licht en inspiratie uit de sterren.
Wanneer de bewolkte nachtelijke hemel de sterren aan ons zicht onttrekt, maken we onze eigen sterren. Ze verschijnen in straatversieringen, etalages, als koekjesvormpjes en bovenop onze kerstbomen.
Sterren hebben altijd verwondering en hoop geïnspireerd. Lang geleden dachten onze voorouders dat ons lot werd bepaald door de sterren. Velen lijken tegenwoordig terug te keren naar dat oude geloof. Zelfs in atheïstische kringen is de ster een symbool van inspiratie geweest. De architectuur van de Sovjet-Unie werd steevast bekroond door een grote rode ster, het symbool van de revolutie.
Toch hebben sterren mensen altijd aan de eeuwige dingen en aan transcendentie doen denken. Net als de psalmist staren we naar de heldere nachthemel en bewonderen we alle sterren, overweldigd door de onpeilbare grootte van de kosmos en door het mysterie van ons menselijk bestaan:
‘Als ik kijk naar uw hemelen, het werk van uw vingers, naar de maan en de sterren, die u op hun plaats hebt gezet, wat is de mens dan dat u er acht op slaat, de mens dat u zich om hem bekommert?’ [Psalm 8]
Als kinderen zongen we in het engels: ’twinkle, twinkle little star, how I wonder what you are..’ (’twinkel, twinkel, kleine ster, wat vraag ik me af wat je bent…’ ). Toen we ouder werden, leerden we dat een ster gewoon een vuurbal was die onvoorstelbaar ver weg stond. In feite is het lichtpuntje dat we zien als we naar de nachthemel kijken niet waar de ster zich nu bevindt; het is waar hij zich heel veel jaar geleden bevond toen de lichtstralen die ons nu bereiken vertrokken op hun lange reis.
Irrationeel
Wetenschappelijk gezien is dat geen basis voor hoop. Waarom inspireren sterren ons dan? Vooral die ster die de wijzen volgden naar Bethlehem en die de afgelopen week in talloze schooltoneelstukken te zien was? Hoe irrationeel is dat? Er zijn vallende sterren en satellieten die op sterren lijken. Maar sterren bewegen niet gewoon langzaam over de hemel en stoppen boven individuele huizen! Dat klinkt meer als een UFO! Of een drone.
Irrationeel is het wel. Net als de menselijke fascinatie voor sterren, vooral in dit seizoen. En het universele verlangen naar betekenis, spiritualiteit, rechtvaardigheid, schoonheid, vrijheid en de harmonie van juiste relaties. Geen van deze waarden kan volledig worden gerationaliseerd, maar toch resoneren ze in elk mensenhart. We weten op de een of andere manier dat ze behoren tot ultieme en eeuwige realiteiten. De boodschap van de engelen ‘vrede op aarde en een welbehagen voor alle mensen’ weerklinkt nog steeds in mensenharten overal – vooral na 1035 zinloze en tragische oorlogsdagen in Oekraïne.
Tegen alle rede in blijft de ster een universeel symbool van hoop en verlangens. Vincent van Gogh zelf vond hoop en troost in de sterren. “Als alle geluiden ophouden, hoor je Gods stem onder de sterren”, schreef hij in zijn dagboek. De sterrenbeelden aan de nachtelijke hemel spraken van “de liefde van God en doen denken aan de woorden: ‘Zie, Ik ben altijd bij je, tot aan het einde van de wereld’”, schreef hij eens aan zijn broer Theo.
Betoverd
Vincents beroemde werk Sterrennacht, met zijn wervelende turbulente nachthemel, gaf uitdrukking aan zijn eigen spirituele reis van duisternis en hypocrisie in zijn ervaring van de Nederlandse kerk naar zijn ontmoeting met God in de natuur. Het is de moeite waard om te onthouden dat dit werk werd geschilderd in een zeer donkere fase van het leven van de kunstenaar, tijdens zijn verblijf van 12 maanden in een psychiatrische inrichting – een werk dat wereldwijd miljoenen mensen blijft inspireren.
Zijn minder beroemde Sterrennacht aan de Rhône (hierboven) werd het jaar daarvoor (1888) geschilderd en onderstreept zijn langdurige fascinatie voor sterren. Zelf schreef hij: ‘Wees je duidelijk bewust van de sterren en de oneindigheid in de hoogte. Dan zal het leven toch bijna betoverd lijken’.
Vorige maand stond ik op de plek waar Vincent dit tafereel had geschilderd, waar de Rhône door Arles stroomt in Zuid-Frankrijk. Maar ik zag geen sterren. Ongetwijfeld waren ze er, zoals Vincent ze had gezien. Maar overdag waren ze onzichtbaar. De ster van ons eigen zonnestelsel – de zon – overstemde ze. Want we zien alleen sterren als het donker is. En ze schijnen het helderst in de donkerste nacht.
Toen Paulus de Filippenzen aanspoorde om ’te stralen als sterren’ (2:15), ging hij ervan uit dat ze in een wereld van duisternis leefden. Hij dacht niet aan de kersttijd toen hij deze woorden schreef. Kerstmis zoals wij dat kennen bestond nog niet. Hij en zijn geloofsgenoten leefden in een zeer heidense cultuur, omringd door ‘een verwrongen en verdraaid geslacht’. Tegen die donkere achtergrond wilde Paulus dat het leven van de Filippenzen ‘zou stralen als sterren’.
Hoe donker onze omstandigheden nu ook zijn deze kerst – geconfronteerd met oorlogen, ziekte, corruptie, teleurstelling – Paulus moedigt ons aan om te ‘stralen als sterren’.
Tot volgende week,
