Terwijl miljoenen wereldwijd afgelopen week Halloween hebben gevierd, hebben miljoenen protestantse gelovigen over de hele wereld het begin van de reformatie gevierd, dat 1 november precies 500 jaar geleden begon. Is dat gewoon toeval?
Nou, nee. De parades en festivals van de doden die deze week op het podium van de wereld uitgespeeld worden, zijn gerelateerd aan de heftige protesten van een dappere Augustijnse monnik met de naam Maarten Luther.
Want Halloween, of Hallowe’en (wat letterlijk geheiligde of heilige avond betekend) was het begin van het drie dagen durende seizoen in het katholieke liturgische jaar voor dodenherdenking. Dat wil zeggen: de heiligen (engels: ‘saints’, maar ook ‘hallows’), de martelaren en gestorven gelovigen. Al werd het woord Halloween voor het eerst rond 1745 gebruikt, dateren sommige tradities van het heidense Keltische feest Samhain, die de Kerk in het eerste millennium heeft proberen te kerstenen.
Samhain kondigde het begin van de ‘donkere helft’ van het jaar aan. Tijdens deze overgangsperiode werd de grens tussen deze wereld en de andere wereld dinner. In dit schemergebied waren geesten en feeën bijzonder actief.
De katholieke leer over het vagevuur houd in dat de zielen van de overledenen voor enige tijd in een tussenstaat zijn. Velen geloofden dat die zielen over de aarde heen zwierven tot Allerheiligen. De avond ervoor – Halloween – gaf de doden een laatste kans om wraak te nemen op hun vijanden voordat ze verder gingen naar de volgende wereld. Vandaar het gebruik van maskers en kostuums om die wraakzuchtige zielen te misleiden.
Halloween vieringen zijn met name in de Keltische gebieden van Groot-Brittannië, waaronder Ierland en Schotland, levend gehouden. Met de migratiebewegingen van die landen naar Noord Amerika tijdens de 19de eeuw, heeft Halloween ook wortel geschoten aan die kant van de Atlantische Oceaan.
Razend
In 1517 was Luther niet alleen professor in de Theologie op de Universiteit van Wittenberg, maar ook de priester van de hoofdkerk van de stad. Toen zijn parochianen niet meer naar de biecht kwamen, ontdekte hij dat ze naar de omringende plaatsen gingen om aflaten te kopen. Luther was razend dat de biecht vervangen werd door redding te koop aan te bieden met de aflaat.
Voor bijna tien jaar was de parochianen verteld dat ze de zielen van hun geliefden uit het vagevuur konden bevrijden simpelweg door een officieel uitziend papiertje te kopen. Hij besefte zich dat zij het doelwit waren van een fondswervingsactie om de Sint-Pieter in Rome te bouwen, de zogenaamde Petrusaflaat. Dus begon hij tegen het gebruik te prediken. Ware bekering en berouw konden niet vervangen worden door maar een aflaat te kopen, leerde hij.
Op Allerheiligenavond, 31 oktober, het hoogseizoen voor de leveranciers van aflaten die inspeelden op de angsten van de mensen over de zielen van hun dode naasten. Luther werd hierdoor aangezet om een brief te schrijven naar zijn kerkelijke meerderen in de hoop dit misbruik te eindigen. In zijn brief nam hij ook zijn nu beroemde 95 stellingen mee, waarvan hij hoopte dat het zou leiden tot een discussie over het onderwerp.
Luther stuurde de brief naar een aantal bisschoppen en een paar vrienden. Een aantal van de vrienden begonnen de 95 stellingen te verspreiden door de pas uitgevonden boekdrukkunst – in Leipzig, Neurenberg, en Bazel. Daardoor was er een lange lont aangestoken die spoedig in wat we nu de Reformatie noemen, zou uitparsten.
Zonder twijfel zal het dramatische verhaal van het door Luther nagelen van de 95 stellingen aan de deur van Wittenberg deze week eindeloos verteld worden. Maar tegenwoordig geloven maar weinig wetenschappers dat het waar is. Luther zelf schreef er nooit over. Pas na zijn dood begon het verhaal de ronde te doen. De meesten zijn het er over eens dat Luther oprecht de misverstanden uit de wereld wilde helpen, en niet zijn leidinggevenden te provoceren… tenminste in dat stadium van zijn carrière.
Heroverweging
In de regio’s die de Reformatie omarmden, werd Halloween gezien als onbijbels. Het vagevuur werd met groot wantrouwen bekeken als een ‘paaps begrip’ die tegengesteld was aan het hart van de reformatieleer van redding door genade en geloof alleen. Het idee van rusteloze zielen van de overledenen waartegen je je moet beschermen met maskers en kostuums werd gezien als onbijbels.
De Reformatie die Luther en zijn medehervormers nu leidden, zou de plaats van mensen in de wereld en de menselijke relatie tot God fundamenteel herdefiniëren. Door middelende instituties af te wijzen, in het bijzonder het pausdom en de kerk als arbiter over redding en genade, bracht het een totale heroverweging teweeg over de plaats van het individu binnen de kosmos.
Dit zou aan de ene kant herstel betekenen van het Bijbelse wereldbeeld, een hervormde kerk, en een vernieuwd begrip van Christus als kosmische heer.
Aan de andere kant wordt Luthers’ initiatief van 31 oktober, ironisch genoeg, door velen vandaag de dag gezien als het openen van een onderwereld aan geesten van ontheiliging, verlichting, en secularisatie, wat ons de moderne wereld heeft gegeven waar geen plaats is voor het transcendente.
Dubbel ironisch is dat deze seculiere wereld weer opnieuw plezier heeft in het ontsnappen aan de rede in de fantasieën van Halloween.
Tot volgende week,
