De wijdverbreide veroordeling van de recente noodlanding van de Ryanair-vlucht boven Wit-Rusland deed me nadenken over de invloed van een Nederlander die wordt beschouwd als de vader van het moderne internationale recht: Hugo de Groot.
Op slechts 250 meter van ons appartement staat zijn standbeeld bij het voormalig, Amsterdams beursgebouw met uitzicht op de haven. De Groot, of Hugo de Groot, houdt een dik boek onder zijn arm getiteld Mare Liberum (De Vrije Zee). De zee was internationaal grondgebied en alle naties waren vrij om het te gebruiken voor de zeevaart, stelt het boek.
Ik liep een paar dagen geleden langs dit beeld met mijn 10-jarige kleinzoon en vroeg hem wat hij wist over De Groot. Zoals de meeste Nederlandse schoolkinderen kon hij meteen antwoorden: dat hij ontsnapt was uit gevangenschap in een kasteel in een boekenkist.
Dit verhaal maakt deel uit van de officiële canon van de Nederlandse geschiedenis. De Groot (1583-1645) leefde tijdens de Tachtigjarige Oorlog tussen Nederland en Spanje (1578-1648). Tijdens een Twaalfjarig Bestand (1609-1621) stopten de Nederlanders lang genoeg met het vechten tegen de Spanjaarden om onderling te gaan vechten – over theologie. De Groot was adviseur van een vooraanstaand staatsman in de strijd tegen Spanje, Johan van Oldenbarneveldt. Prins Maurits van Oranje, die deze twee de schuld gaf van het ontwrichten van het politieke klimaat, liet hen in 1619 arresteren en berechten. Deze laatste werd ter dood veroordeeld, zijn adviseur tot levenslange gevangenisstraf in Kasteel Loevestein bij de stad Gorinchem.
Ontsnappen
In 1621 beraamde de vrouw van Hugo, Maria, een plan om hem te helpen ontsnappen in een grote kist die het kasteel in werd gedragen om hem boeken te bezorgen om te studeren. Hij klom in de kist die stipt over de ophaalbrug werd gedragen.
Eenmaal vrij vluchtte De Groot naar Parijs. Daar publiceerde hij zijn beroemdste boek, De jure belli ac pacis (Over het recht van oorlog en vrede), waarin een systeem van beginselen van natuurrecht werd vastgelegd dat alle naties verbond, ongeacht plaatselijke gebruiken of wetten. De rest van zijn leven bracht hij door in ballingschap in het buitenland. Zijn laatste decennium – als Zweedse ambassadeur in Frankrijk – werd besteed aan het onderhandelen over het einde van de Dertigjarige Oorlog.
Maar, wat heeft dit te maken met het Ryanair ‘kaping’ incident?
De verontwaardiging die op deze gebeurtenis volgde, toont aan dat overal landen, regeringen en bevolkingsgroepen gerechtigheid en eerlijk spel verwachten, en dat internationale overeenkomsten worden nageleefd. Maar als we leren dat mensen gewoon bizarre producten zijn van een lang materialistisch proces, waarom zouden we dan niet de wet van de jungle laten heersen, de survival of the fittest? Het is duidelijk dat geen enkele beschaving op zo’n uitgangspunt kan worden gebouwd, laat staan een internationale orde.
Het feit is dat het internationaal recht enorm is gevormd door de veronderstelling dat er een God is aan wie al het menselijk leven verantwoordelijk is. Iets wat Nederlandse schoolkinderen niet over De Groot leren, is dat zijn christelijk geloof en wereldbeeld zijn denken hebben gevormd over hoe landen zich tot elkaar moeten verhouden. Theologie speelt nog steeds een belangrijke achtergrondrol in de internationale politiek, omdat wat we over God geloven, onze overtuigingen over mensen en de samenleving vormgeeft. Dat is waar het in de politiek om draait.
Het internationaal recht had al in de Romeinse tijd een naam: ius gentium, het recht van de landen, afgeleid van het concept van het natuurrecht, of principes die door het geweten zijn ingegeven. Maar sinds de kerstening van het Romeinse Rijk is de ontwikkeling van het internationaal recht een verhaal dat tot in de moderne tijd is gevormd door theologische concepten die worden aangevoerd door christelijke denkers, waaronder Irenaeus, Augustinus, van Aquino, Luther en Calvijn.
Toen Europese mogendheden nieuwe gebieden ontdekten, ontstonden theologische debatten over hoe ze zich moesten gedragen tegenover de nieuw ontdekte volkeren. Was het gebod om ‘je naaste lief te hebben’ ook op hen van toepassing?
Hoeksteen
Maar het was De Groot, meer dan enig ander persoon, die het internationaal recht als een apart veld vestigde en de betrekkingen tussen landen definieerde in tijden van zowel oorlog als vrede. Mare Liberum, die de vrijheid van de volle zee handhaafde, was niet alleen relevant voor het groeiende aantal Europese staten dat de wereld verkende en koloniseerde, maar blijft vandaag de dag een hoeksteen van het internationale recht.
De Groot stierf drie jaar voordat de Vrede van Westfalen in 1648 een einde maakte aan zowel de Tachtigjarige Oorlog als de Dertigjarige Oorlog. Toch vormde zijn werk het kader van dit keerpunt en luidde de huidige internationale rechtsorde in, gebaseerd op onafhankelijke soevereine entiteiten die bekend staan als ‘natiestaten’. Ongeacht grootte en macht, die gelijkheid van soevereiniteit hebben, voornamelijk bepaald door de onschendbaarheid van grenzen en niet-inmenging in de binnenlandse aangelegenheden van soevereine staten.
Tegenwoordig is soevereiniteit gekwalificeerd in een geglobaliseerde wereld waar talloze internationale overeenkomsten landen samenbinden in wederzijdse verantwoordelijkheid, maar nog steeds gebaseerd op de rechtsorde van De Groot.
Terwijl darwinisten Loekasjenko’s ‘sterke mens’-tactiek toejuichen, wijst De Groot op een hogere autoriteit aan wie de dictator uiteindelijk verantwoordelijk is.
__________________________________________________________________
Doe met ons mee woensdag om 18.00 uur terwijl we praten met drie persoonlijke vrienden van mij, mensen die werken of hebben gewerkt op het grensvlak tussen politiek en theologie in Brussel: Julia Doxat-Purser, Christel Ngnambi en Arie de Pater, alle drie sociaal-politieke medewerkers van de Europese Evangelische Alliantie.
Ga naar: YouTube.com/c/schumantalks
Tot volgende week,
