De langverwachte val van Boris Johnson deze week confronteert ons allen met de vraag: ben ik een waarheid-verdraaier of een waarheidszoeker? Vorm ik de waarheid naar mijn eigen verlangens of mijn verlangens naar de waarheid?
Waarheid is van belang op elk niveau van het leven en de samenleving – in onze slaapkamers, huizen, scholen en kantoren, maar ook in bestuurskamers, collegezalen en gangen van de macht. Helaas leven we in een ‘post-waarheid’ maatschappij die eeuwenlang gevormd is door eerst de Bijbel en daarna de verwerping van de Bijbel. In de afgelopen jaren zijn leugens over Brexit, COVID-19, gestolen verkiezingen, de invasie van Oekraïne en genderkwesties dagelijkse nieuwsberichten geworden.
Jesaja (59:14) verwoordde het in zijn tijd als volgt: Onze rechtbanken verzetten zich tegen de rechtvaardigen, en gerechtigheid is nergens te vinden. Waarheid struikelt in de straten, en eerlijkheid is vogelvrij verklaard.
Waar kunnen we richting vinden in deze gevaarlijke tijden? Want zoals Harvard professor Timothy Snyder ons waarschuwt, “post-waarheid is pre-fascistisch”. Zonder waarheid is er geen vertrouwen, geen echte communicatie, geen echte gemeenschap, geen echte democratie. Alleen manipulatie. Wat kunnen wij als gewone mensen in ons dagelijks leven doen om de waarheid te zoeken en te verdedigen?
Motto
Afgelopen woensdag, terwijl het leegstromen van regeringsfunctionarissen in Londen leidde tot het aftreden van de premier de volgende dag, herdachten de Tsjechen een nationale held die gemarteld werd omdat hij voor de waarheid opkwam.
Op 6 juli 1415 werd Jan Hus tijdens een pauselijk concilie in Konstanz als ketter op de brandstapel gezet. Hus was rector aan de Karelsuniversiteit in Praag en was beïnvloed door John Wycliffe, wiens leer zich via Boheemse studenten in Oxford naar Praag had verspreid. Hus was populair vanwege zijn prediking in de plaatselijke taal in plaats van het Latijn en bekritiseerde de katholieke kerk vanwege de verkoop van aflaten, simonie en andere praktijken
Hus moest voor het concilie verschijnen, maar werd in een kerker gegooid, ondanks een keizerlijke garantie dat hij veilig was. Van daaruit spoorde hij zijn volgelingen in Praag schriftelijk aan om ‘de waarheid te zoeken, de waarheid te horen, de waarheid te leren, de waarheid lief te hebben, de waarheid te spreken, de waarheid aan te hangen, haar te verdedigen tot de dood, want de waarheid zal u bevrijden’.
Hus’ motto, Pravda vítězí (waarheid overwint), werd overgenomen door de Tsjechische dissident Vaclav Havel toen hij president werd van zijn pas gedemocratiseerde land na de omverwerping van het communisme in 1989. Het is tot op de dag van vandaag het nationale motto en het wappert nog steeds in de wind boven het presidentiële paleis. Havel zelf benadrukte dat “waarheid en liefde moeten zegevieren over leugens en haat”
Web van leugens
Havel werd ook beïnvloed door de Russische dissident Aleksandr Solzjenytsin, die zijn medeburgers in de Sovjet-Unie aanspoorde om voor de waarheid op te komen ten overstaan van systemisch onrecht en onwaarheid. In woorden die vandaag de dag nog vers in het Rusland van Poetin zijn, richtte hij zich tot degenen die in de verleiding kwamen om “comfortabel te leven en de boot niet te schommelen”. Tot degenen die zich afvroegen: “Wat hebben wij ermee te maken? Wij kunnen er toch niets aan doen”, antwoordde hij: “Maar wij kunnen het wel!”
“De eenvoudigste en meest toegankelijke sleutel tot onze zelfverloochenende bevrijding is deze: persoonlijke niet-deelname aan leugens. Hoewel leugens alles kunnen verhullen, hoewel leugens alles kunnen controleren, moeten we halsstarrig zijn over dit ene kleine punt: laat ze de macht hebben, maar zonder enige hulp van iemand van ons. Dat is voor ons het gemakkelijkst en voor de leugen het meest destructief. Want als mensen de leugens afzweren, verkort dat hun bestaan. Net als een virus, kunnen leugens alleen overleven in een levend organisme.“
Solzjenytsin drong er bij zijn lezers op aan geen verdraaiingen van de waarheid te ondertekenen, te schrijven of af te drukken; geen leugens uit te spreken of te herhalen in privé-gesprekken of in het openbaar; geen verdraaiingen van de waarheid te bevorderen “of het nu gaat om schilderkunst, beeldhouwkunst, fotografie, technische wetenschappen of muziek”, “geen enkel citaat uit zijn verband te rukken om iemand een plezier te doen, zijn eigen nest te spekken, succes te hebben in zijn werk, als het de zaak waar het om gaat niet juist weergeeft”; zich niet te abonneren op een krant of tijdschrift waarin informatie wordt verdraaid en primaire feiten worden verzwegen; en “onmiddellijk weg te lopen van een vergadering, zitting, lezing, voorstelling of film als een spreker leugens vertelt of ideologische nonsens of schaamteloze propaganda verkondigt”.
Solzjenytsin inspireerde tot een geestelijke opstand die uiteindelijk het marxistische kaartenhuis in elkaar hielp storten. Vijftig jaar later hebben we een nieuwe spirituele opstand nodig tegen het web van leugens dat door te veel van onze leiders – en landgenoten op de sociale media – wordt gesponnen. We moeten gehoor geven aan de aansporingen van Solzjenytsin om af te zien van leugens, en aan de aansporingen van Hus om “de waarheid te zoeken, de waarheid te horen, de waarheid te leren, de waarheid lief te hebben, de waarheid te spreken, de waarheid na te leven en haar tot de dood te verdedigen”.
PS Zaterdag was de 9e van de maand en daarom hielden we de maandelijkse Schuman Talk. Twee van mijn medewerkers van het Schuman Centre die in de communistische wereld zijn opgegroeid, zullen met mij nadenken over hoe taal wordt misbruikt om de werkelijkheid te vervormen, zowel toen als nu. Ineta Lansdowne uit Riga, Letland, en Dr. Mari Blaj in Iasi, Roemenië, zullen verder ingaan op het thema van het zoeken en verdedigen van de waarheid. Een leerzame discussie!
