Nu democratie, vrijheid van meningsuiting, menselijke waardigheid en rechten steeds meer worden bedreigd, zelfs in het hart van de westerse landen, worden we gedwongen te beseffen dat we deze elementen van onze westerse beschaving niet langer als vanzelfsprekend kunnen beschouwen.
Hoewel essentieel voor onze levensstijl in vrije landen, is geen van deze facetten zelfvoorzienend. Ze zijn ons nagelaten door degenen die er vaak een hoge prijs voor betaalden.
De afgelopen twee weken waren aanleiding om te herdenken hoe de afgelopen 75 jaar durende periode van vrede in de meeste Europese landen begon. Op Europadag, 9 mei, herdachten we het verhaal van Robert Schuman in Warschau tijdens het State of Europe Forum. De week daarop, in het Europees Parlement in Brussel, richtte een bijeenkomst, gesponsord door orthodoxe, katholieke, oecumenische en evangelische stromingen, zich op de spirituele wortels die Schuman en zijn collega’s Adenauer en De Gasperi inspireerden om ‘Europa te herbouwen op christelijke fundamenten’.
Terug in Amsterdam hervatten we dit weekend de serie Geloof in Mokum, waarin de invloed van geloof op de ontwikkeling van de stad door de jaren heen wordt belicht. Na de invloed van het katholicisme van de dertiende tot en met de vijftiende eeuw te hebben onderzocht, staan we nu stil bij de transformerende impact van reformatorische ideeën op de stad – en ver daarbuiten.
Want Amsterdam werd de belangrijkste stad ter wereld voor de eeuwwisseling nadat deze ideeën wortel schoten – en presteerde daarmee beter dan Rome, Antwerpen, Parijs en Londen. Ik omschrijf de stad graag als ‘de schoot van de moderne wereld’, omdat ze vele facetten van de moderniteit heeft voortgebracht. Wereldsteden zoals New York, Sint-Petersburg en Kaapstad zijn ontstaan uit Mokum, zoals de Jiddisch-sprekende Joden uit Centraal- en Oost-Europa deze vrijstad noemden waar ze massaal naartoe trokken.
Het verhaal van Amsterdam is een microkosmos van het Europese verhaal, fundamenteel gevormd door het verhaal van de Bijbel – en vervolgens, paradoxaal genoeg, door de verwerping van dat verhaal. Die laatste ontwikkeling komt later in onze serie Geloof in Mokum aan bod.
Vroedvrouw
Maar voor nu onderzoeken we de rol van de vroedvrouw van reformatorische ideeën in de geboorte van een moderne wereld, gevormd door de waarden en concepten die hierboven vaak als vanzelfsprekend worden beschouwd. Morgenmiddag (zondag) verzamelen we ons in de Noorderkerk, een van de eerste protestantse kerken van Amsterdam, gebouwd in een achthoekige vorm om de preekstoel meer in het midden van de gemeente te plaatsen, die rond het Woord van God zit. Hoogleraar Mirjam van Veen van de Vrije Universiteit zal beschrijven waarom en hoe de zestiende-eeuwse Amsterdammers de leer van de reformatoren omarmden, het hiërarchische gezag van de Rooms-Katholieke Kerk en de Heilige Roomse Keizer verwierpen en het vervingen door het gezag van de Bijbel.
Historici en filosofen erkennen dat de Reformatie heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van belangrijke aspecten van wat wij als modern beschouwen: individualiteit, kritiek op autoriteit, geletterdheid, pluralisme, democratie en ondernemerschap. De meesten zullen er ook aan toevoegen dat de Reformatie niet de enige ‘vroedvrouw’ was. De moderniteit is niet volledig uit de Reformatie alleen ontstaan.
Toch moedigde de Reformatie, met name Maarten Luthers nadruk op sola scriptura (alleen de Schrift) en sola fide (alleen geloof), individuen aan om de Bijbel zelf te interpreteren. Deze verschuiving bevorderde het idee van persoonlijke verantwoordelijkheid en geweten, dat centraal kwam te staan in moderne opvattingen over het individu en mensenrechten.
Door het gezag van de paus en de katholieke kerk in twijfel te trekken, legitimeerden hervormers de kritiek op de gevestigde macht. Johannes Calvijn leerde dat christenen de plicht hadden zich te verzetten tegen tirannen die de door God gegeven grenzen overschreden. Deze geest van kritische beschouwing reikte verder dan religie en wakkerde bewegingen aan die politieke en intellectuele autoriteiten uitdaagden, waaronder de Nederlandse opstand tegen de Spanjaarden en later de Amerikaanse Revolutie.
Tolerantie
De Reformatie bevorderde de geletterdheid en het gebruik van de drukpers aanzienlijk, omdat het lezen van de Bijbel een spirituele plicht werd. Dit droeg bij aan de snelle verspreiding van ideeën en gaf een beter geïnformeerd en kritisch publiek macht – een essentieel kenmerk van moderne democratische samenlevingen.
Hoewel de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden na de Reformatie officieel calvinistisch was, nam ze een relatief tolerante houding aan ten opzichte van andere religieuze groeperingen (zoals joden, lutheranen, remonstranten, mennonieten en katholieken). Deze tolerantie trok geschoolde vluchtelingen, hugenoten uit Frankrijk en protestanten uit de Zuidelijke Nederlanden (het huidige België) aan. Deze groepen brachten kapitaal en commerciële expertise met zich mee, wat de economie en kosmopolitische cultuur van Amsterdam aanzienlijk verrijkte.
Amsterdam, met zijn protestantse tolerantie, werd in de 17e eeuw het belangrijkste drukkerscentrum van Europa. Ballingen en intellectuelen (zoals René Descartes en John Locke, die in Amsterdam publiceerden, de Pilgrim Fathers en Jan Amos Comenius) stroomden naar de stad vanwege de vrijheid om nieuwe ideeën te drukken en te verspreiden, wat de internationale soft power verder versterkte.
Max Weber verbond het protestantisme (met name het calvinisme) op beroemde wijze met de ‘geest van het kapitalisme’. Hij betoogde dat de protestantse ethiek rationele planning, soberheid en hard werken ondersteunde – eigenschappen die geassocieerd worden met moderne kapitalistische economieën.
In deze tijden van toenemende geopolitieke spanningen doen we er goed aan even stil te staan bij hoe deze vrijheden en rechten zijn verworven. En door nalatigheid kunnen onwetendheid en vooroordelen verloren gaan.
Tot volgende week,
