Rowan Williams, de voormalige Anglicaanse Bisschop van Canterbury, waarschuwde, toen hij maandag in Nederland sprak, voor het mislukken van de massademocratie, naar aanleiding van de Duitse verkiezingen die voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog resulteerde in de terugkeer van de neonazi’s in de Bundestag.
“Ik geloof niet dat we aan de vooravond staan van een heropleving van het fascisme,” hoorde ik hem zijn publiek vertellen in de overvolle collegezaal aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen, “maar het is belangrijk om de crisis in ons begrip van de democratie te begrijpen.”
Tegen de achtergrond van de recente verkiezingen en referenda in Amerika, Groot-Brittannië, en het Europese continent, deed hij een oproep tot een meer ontwikkelde en volwassen discussie over de kracht en waarheid en de betekenis van ‘democratie’. Het alternatief is “om in het diepe moeras van de massademocratie te zinken waar iedereen met een andere mening word weggezet als ‘vijanden van het volk’”.
Hij begon zijn lezing door zijn luisteraars eraan te herinneren dat al staat het woord ‘democratie’ vandaag iets positiefs staat, het voor het grootste gedeelte van de geschiedenis als negatief werd gezien. Plato zag het als de heerschappij van de meute, macht die door de menigte wordt uitgeoefend.
Hoe heeft het dan het ultieme ideaal van sociale rechtvaardigheid en gelijkheid kunnen worden? Vanuit het verlichtingsperspectief was het noodzakelijk dat de kleine groep die zonder controle macht kon uitoefenen – een autocratie, oligarchie, of dictatorschap – vervangen moest worden door een politieke autoriteit die een volksmandaat genoot. In plaats van een top-down, arbitraire en vaak religieuze autoriteit, stoelde echte legitimiteit op het gedachtegoed van het volk.
Tirannie
De afgelopen decennia, observeerde hij echter, hebben laten zien dat ook als tirannen worden verwijderd, dat nog niet automatisch tot democratie leidt, Toen wij transcendente politieke macht weg haalden, hielden we de rationele volksmacht over. Het werd aangenomen dat het volksmandaat hetzelfde is als de democratie.
Maar, zei Williams, we moeten nadenken over hoe we het woord democratie definiëren. De opkomst van het populisme in Europa en de VS was gebaseerd op de bewering dat het populisme een legitieme democratische uitdrukking van ‘de wil van het volk’ was. Dit werd gevaarlijk verward met het democratische ideaal, waarschuwde de theoloog, toen democratie de tirannie van de meerderheid werd.
Hij citeerde Plato toen hij vroeg waarom het is dat rechtvaardigheid niet geïdentificeerd mag worden met de belangen van de sterkeren. De wil van de meerderheid zou niet de rechten van de minderheden moeten bepaalden, zei hij, waar hij aan toevoegde dat hoe de minderheden behandeld worden een teken van de legitimiteit van een democratische overheid is. Politieke vrijheid vereist dat afwijkende meningen worden toegestaan. Macht stelt niet vast wat goed is.
Het begrijpen van godsdienstvrijheid is het begin van het begrijpen van politieke vrijheid, zei hij, waarbij hij Lord Acton citeerde. De rechten van de meerderheid om de wet te bepalen betekent niet dat het een einde kan maken aan alle discussie. Als rechtvaardigheid niet de heerschappij van de sterkeren is, mogen meerderheden niet bepalen wat juist is. De wet maakt geen einde aan de discussie. Men zou iets als wettig kunnen aanvaarden maar niet perse als juist of waar.
Legitieme democratie heeft een oppositie nodig, stelde Williams. Democratie mislukt als de oppositie het zwijgen wordt opgelegd, en een maatschappij onderdrukt waar andere vragen worden gesteld. Een morele democratie maakt ruimte voor discussie en overtuigen. In een argumentatieve democratie is het juist om door te gaan met discussiëren.
Diversiteit
Een seculiere staat heeft een diversiteit aan stemmen nodig om de discussie levend te houden, vervolgde hij, zeker de niet-seculiere stemmen. Ze zouden de staat eraan moeten herinneren dat het geloven in de waardigheid en waarde van de mens in zichzelf een geloofsdaad is. Zonder dat geloof stort de hele structuur van de democratie in.
De democratie zelf is een theologisch idee, opperde Williams, een visie op de samenleving die met het Lichaam van de Heer kan worden vergeleken. Als één deel lijdt, lijden alle delen. Daarom is elk perspectief het waarom om serieus genomen te worden.
Hier ligt het falen van de democratie in: noch de machtspolitiek van de elite, noch de opkomst van het populisme kan veiligheid bieden voor een pluriforme samenleving. Als kanttekening, voegde de professor toe, het enige goede aan dat extreemrechts zetels in het Duitse parlement heeft gewonnen, is dat ze daar moeten overtuigen en discussiëren, wat waarschijnlijk een verlies aan geloofwaardigheid en invloed betekent.
Bij het stellen van vragen, vroeg ik Dr. Williams om commentaar te geven op de rol van referenda in het falen van de massademocratie. Een referendum is best een bot instrument dat maar weinig gebruikt moet worden, zei hij. Dat het een beslissende invloed zou moeten hebben, zoals bij het referendum over de Brexit, was naar zijn mening erg problematisch.
- Het Europese Christelijke Jeugd Parlement in Tallinn, Estland, bied 26-29 oktober een kans om de betekenis van democratie vandaag voor jonge mensen van over heel Europa verder te verkennen, en heeft als doel hen uit te rusten om in de publieke ruimte effectief te kunnen overtuigen door lezingen van experts, discussies met leeftijdsgenoten, en persoonlijke begeleiding. Check de website.
Tot volgende week,
