Dit weekend gaan de klokken in Europa een uur terug. Ook beginnen Halloweenfeesten dit weekend en zullen de komende week doorgaan.
Op Halloween zelf, deze dinsdag, de laatste dag van oktober, herdenken protestanten de dramatische start van de Reformatie door Maarten Luther. De volgende dag zullen trouwe katholieken kaarsen aansteken en bidden voor de overleden zielen om Allerheiligen in acht te nemen.
Geloof het of niet, maar al deze gebeurtenissen deze week hebben een gemeenschappelijke connectie. We zouden zelfs kunnen zeggen dat Halloween de Reformatie heeft uitgelokt!
Een generatie geleden was Halloween een Amerikaans feest, geen Europees. De globalisering heeft daar verandering in gebracht. In heel Europa maken bedrijven deze week gretig gebruik van de winstmogelijkheden van spoken, skeletten en de dood. Fun-lovers zien een gelegenheid voor gekke verkleedpartijen, feesten en ‘onschuldig’ geflirt met de spookachtige onderwereld.
Weinigen zullen de heidens-christelijke oorsprong van het feest kennen of zich erom bekommeren. Noch dat het wijst op iets wat secularisten hard proberen te negeren: dat de Europese cultuur fundamenteel is gevormd door het christendom, in goede en slechte tijden.
Want de naam Hallowe’en komt van All Hallows’ Eve, het Alle Heiligen, op de traditionele katholieke kalender, de vooravond van Allerheiligen: de dag waarop alle heiligen en martelaren, bekend en onbekend in de christelijke geschiedenis, worden geëerd. Het was een dag om naar de kerk te gaan en te rusten, een heilige dag (waar we ‘feestdag’ van krijgen). Deze dag werd oorspronkelijk in mei gevierd, maar werd verplaatst naar 1 november, mogelijk om het heidense Keltische festival van Samhain ( Keltisch voor ‘november’ of ‘einde van de zomer’) te absorberen, als de ‘donkere helft’ van het jaar begon. Op de vooravond van Samhain werd de grens tussen deze wereld en de Andere Wereld dunner, waardoor contact met de geestenwereld mogelijk werd. Nu deze ‘donkere helft’ van het jaar begint, zetten we dit weekend de klok terug.
Na het ‘Alle Heiligen’-avontuur en daarna ‘Allerheiligen’ of ‘Heiligen der Heiligen’ komt ‘Allerzielen’, 2 november. Dan wordt er gebeden voor de overledenen die nog in het vagevuur zitten, volgens de katholieke leer – waar de doden boeten voor kleine zonden voordat ze de hemel bereiken.
Schedels
‘Trick-or-treat’ kan zijn ontstaan uit de gewoonte van kinderen om te ‘soulen’ (zielen) op Allerzielen. Kinderen gingen dan van deur tot deur om ‘soul-cakes‘ te verzamelen, kleine ronde kruidige cakejes met een kruis erop die stonden voor de doden voor wie de kinderen beloofden om de hele maand november te bidden. Dit gebruik bestaat nog steeds in sommige delen van Engeland en bijvoorbeeld Portugal.
Maskers en kostuums vermomden zichzelf voor dode zielen die wraak zochten voordat ze naar de volgende wereld gingen. Jack-o-lantaarns, uitgesneden pompoenen, met kaarsen erin stelden zielen in het vagevuur voor. Kinderen staken soms kaarsen aan in menselijke schedels op begraafplaatsen.
Er was nog een andere manier om de lijdensweg van de overleden zielen in het vagevuur te verkorten: aflaten (een pauselijke schenking van kwijtschelding van de tijdelijke straf in het vagevuur). Wat toevallig ook een goede manier was om geld in te zamelen voor de bouw van Sint-Pieters in Rome.
En hier is het verband met Hervormingsdag.
Want na het lezen van de brief van Paulus aan de Romeinen raakte Maarten Luther ervan overtuigd dat het kopen en verkopen van aflaten pure onzin was. Dus stelde hij zijn lijst met stellingen op, waarvan de meeste redenen waren waarom aflaten een schijnvertoning waren. Stelling 27 luidt bijvoorbeeld als volgt: Zij prediken slechts menselijke doctrines die zeggen dat ‘zodra het geld in de geldkist klinkt, de ziel in de hemel springt.’
Op Alle heiligen, of Hallowe’en, toen er een levendige handel in aflaten werd verwacht, spijkerde de kloeke monnik ze op het mededelingenbord van de stad, op de kerkdeur van het kasteel van Wittenberg. Tenminste, zo gaat het verhaal en de film van Joseph Fiennes over Luther. Luther zelf heeft nooit over dat incident geschreven. Maar, verdraaid, het is wel een grafisch beeld. Historici kunnen soms muggenziften. Hoe dan ook, we weten dat hij zijn beroemde 95 stellingen publiceerde op Halloween, ook bekend als Hervormingsdag.
Dat was de daad die leidde tot de splitsing van West-Europa in het protestantse noorden en het katholieke zuiden. Protestanten verwierpen overal de leer van het vagevuur als on-Bijbels en daarmee ook alle Halloween activiteiten.
Betrapt
Nadat Engeland protestants werd, werd Halloween daar dus niet meer gevierd. Maar de Engelsen vonden wel een reden om feest te vieren met vreugdevuren en vuurwerk. Op 5 november 1605 werd een katholiek complot om het Parlement op te blazen verijdeld. De onfortuinlijke buskruit expert, Guy Fawkes, werd op heterdaad betrapt in de kluis met 36 vaten buskruit. De samenzweerders werden gemarteld en geëxecuteerd. Het Parlement stelde 5 november in als een dag van publieke dankbaarheid die bekend stond als Guy Fawkes’ Dag. Kinderen zongen: “Onthoud, onthoud 5 november, buskruit, verraad en samenzwering; want er is een reden waarom buskruit en verraad nooit vergeten mogen worden.” De beeltenissen van de arme Guy zullen komende zondag nog steeds worden verbrand op vreugdevuren.
Ontevreden katholieken in Schotland en Ierland emigreerden later naar Amerika en namen hun gebruiken van Halloween met zich mee, waar het in alle staten zou floreren. Ondertussen is Guy Fawkes herrezen als een populistisch icoon door de film V for Vendetta en als de held van de Occupy-beweging die vecht tegen de onrechtvaardige staat.
Dit alles illustreert wat we hierboven zeiden: De Europese cultuur is fundamenteel gevormd door het christendom, in voor- en tegenspoed.
Tot volgende week,
