De legendarische Nieuw-Zeelandse zanger Steve Apirana is dit weekend in Amsterdam om deel te nemen aan een rondvaart waarbij de spirituele geschiedenis van de stad centraal staat.
Dit evenement herdenkt het 400-jarig jubileum van de Noorderkerk, een protestantse kerk die werd gebouwd kort nadat de stad de Reformatie had omarmd en begon te exploderen in rijkdom, bevolking en stadsuitbreiding.
Na zijn eerste bezoek aan de stad enkele jaren geleden schreef Steve een lied met de titel ‘Amsterdam, stad van duizend tegenstellingen’. Bij mijn rondvaarten door de grachten van de afgelopen jaren heb ik het lied soms over het geluidssysteem van de boot laten horen, waarna ik Amsterdam vergeleek met Rembrandts gebruik van het clair-obscur, waarbij licht en duisternis in zijn schilderijen in contrast staan met elkaar.
Nu zullen Steve en zijn vrouw Ainsley, bekend van festivals, concerten en optredens in Nieuw-Zeeland en Australië, deze woorden live zingen:
Amsterdam, stad van duizend tegenstellingen
Amsterdam, een plek waar licht en duisternis samen groeien
Een prachtige maskerade die voor je ogen plaatsvindt
O, de meesters schilderen een mooi gezicht, maar ze kunnen de verlatenheid van binnen niet uitwissen
O, stad Amsterdam wat zou ik je niet willen geven
Om de spanning en het verdriet te verzachten die je niet kunt verbergen
Amsterdam, Weet je nog hoe we samen dansten
Amsterdam…?
Je bent lang geleden bij mij weggegaan en beloofde nooit meer terug te komen
O, maar soms kijk je toch mijn kant op
En dan zie ik dat er nog steeds een vonkje over is
Weinigen zien Amsterdam als een spirituele hoofdstad, een bedevaartsoord, waar een groot deel van de stad ooit gewijd was aan gebedsgemeenschappen en sociale bedieningen die we kennen als kloosters. Maar vóór de Reformatie vormden kloosters ongeveer een derde van het oude stadsoppervlak. De negentien kloosters binnen de stadsmuren werden sterk beïnvloed door de grootste christelijke geloofs-opbouwende bestseller aller tijden, De Navolging van Christus door Thomas a Kempis, en door de Moderne Devotie-beweging waarvan hij deel uitmaakte.
Een steegje met de naam Gebed Zonder End herinnert ons aan de voortdurende voorbede van deze gemeenschappen. De klokken van de kerktorens van de Oude Kerk (1306) en de Nieuwe Kerk (1409) bepaalden het gebedsritme van het dagelijkse stadsleven. Zelfs vandaag de dag speelt de beiaard van de Oude Kerk regelmatig ‘De Heer is mijn Herder’ in het hart van de Wallen!
In 1345 werd verklaard dat er een wonderbaarlijke gebeurtenis had plaatsgevonden in de stad, die nog steeds het Mirakel van Amsterdam wordt genoemd. Protestanten vonden het verhaal nogal bizar, maar het leidde ertoe dat duizenden pelgrims Amsterdam bezochten om deel te nemen aan een stille wandeling door het stadscentrum – op het hoogtepunt zelfs 80.000 – om deze gebeurtenis te herdenken. Zelfs vandaag de dag trekken deze jaarlijkse nachtelijke wakes nog steeds duizenden mensen.
De bekendste pelgrim was keizer Maximiliaan uit Oostenrijk, die naar verluidt tijdens deze pelgrimstocht een genezing ervoer. Uit dankbaarheid verleende hij de stad het recht om zijn kroon op het wapen te zetten – eeuwen voordat Nederland een monarchie werd. Zijn kroon siert ook de toren van de beroemde Westerkerk waar Rembrandt begraven ligt.
Amsterdammers noemen de verandering van 1578, toen hun stad besloot de Reformatie te omarmen, de Alteratie. Ze propten hun katholieke stadsvaders in boten en stuurden ze in ballingschap. Onder leiding van Willem van Oranje kwamen de Nederlanders in opstand tegen hun katholieke Spaanse heersers en vochten ze acht decennia lang voor hun vrijheid, die uiteindelijk werd erkend in 1648. Van de ene op de andere dag zorgde de Alteratie voor de omzetting van alle kloosters van de stad tot bibliotheken, weeshuizen, bejaardentehuizen en wapenkamers, en zelfs tot hoofdkwartier van de VOC, de Oost-Indische Compagnie (in 1602). Veel van de oorspronkelijke gebouwen staan er nog steeds.
Dit was de eerste stap in een lang proces van secularisatie, waarvan we de vrucht vandaag de dag overal om ons heen zien in Amsterdam – en in de moderne wereld. Terwijl de Reformatie belangrijke Bijbelse waarheden terugvond, bracht zij ook de zoektocht naar vrijheid en menselijke autonomie op gang waarvoor Amsterdam beroemd is geworden. Terwijl de Nederlanders voorop liepen in de scheepvaart, het maken van kaarten, navigatie, handel, kunst en wetenschap, werden nieuwe ideeën over God, de mens en de kosmos bedacht door in Amsterdam gevestigde denkers als Descartes, Locke en Spinoza, peetvaders van de Verlichting. Men dacht niet langer dat God in de Eucharistie zou verschijnen. Hij werd de afwezige godheid van het deïsme en werd uiteindelijk geacht niet te bestaan. De kosmos was onttoverd, ontdaan van engelen en demonen. De mens was nu eigen baas.
De Amsterdammers stonden toen, net als nu, voor de keuze tussen de vrijheid om te doen wat we willen (vrijheid zonder God), of de vrijheid om te doen wat we zouden moeten doen (vrijheid onder God). Tegenwoordig vertoont Amsterdam overduidelijk het contrast tussen deze twee opties.
De ‘Gouden Eeuw’ heeft de Nederlanders misschien vierhonderd jaar geleden ongekende rijkdom en vrijheid gebracht, maar dat gold niet voor de 500.000 tot slaaf gemaakte Afrikanen en Aziaten die daarvoor werden ingezet. Velen sluiten nog steeds hun ogen voor de hedendaagse slavenhandel: de mensenhandel die het zogenaamde ‘normale beroep’ van prostitutie mogelijk maakt.
Toch zijn er ook veel kerken en christelijke bedieningen aan het werk op de Wallen, en overal in de stad, om de ‘verlatenheid binnenin’ aan te pakken, zoals Steve het zingt, om dat ‘vonkje dat nog over is’ aan te wakkeren.
Tot volgende week,
