Vrijheid is een glibberig concept. Ons streven naar vrijheid kan leiden tot het verlies ervan: tot gevangenschap, afhankelijkheid, inperking, slavernij, verslaving en armoede.
Vrijheid om te doen wat we willen – in plaats van wat we zouden moeten doen – is misleidend. Toch leven we in een maatschappij waar het recht om vrij te zijn om te doen wat je wilt, algemeen geaccepteerd is. Dat heet liberalisme. We zijn autonome individuen, zo wordt ons verteld, vrij om eigenbelang na te streven, vrij om ons ‘authentieke zelf’ te ontdekken.
Tegelijkertijd is vrijheid een concept dat door de eeuwen heen door christelijke denkers is verdedigd. Vrijheid van geweten, nauw verbonden met vrijheid van godsdienst, is de hoeksteen van alle vrijheden. Luthers volharding in het gehoorzamen van zijn geweten was bijvoorbeeld de aanzet tot de Reformatie.
Toch worden onze vrijheden vandaag de dag van verschillende kanten bedreigd. We kunnen ze niet meer als vanzelfsprekend beschouwen. Het gevaar, de instabiliteit en de onzekerheid in Europa van vandaag doen denken aan de situatie in heel Europa toen Hitler begin 1941 oprukte naar het westen en dreigde Groot-Brittannië binnen te vallen. Toen, net als nu, wilden veel Amerikanen zich afzijdig houden van de problemen van Europa.
President Franklin Roosevelt (FDR) begreep echter het grote gevaar van het onaangeroerd laten van de dreiging. In een beroemde toespraak tot het Congres drong hij er bij het Amerikaanse volk op aan om te erkennen dat de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van godsdienst, het vrij zijn van gebrek en het vrij zijn van angst op het spel stonden.
Deze ‘Vier Vrijheden’ werden de basis van het Atlantisch Handvest dat in augustus 1941 door Winston Churchill en FDR werd afgekondigd, en van de Verenigde Naties die een jaar later werden opgericht. Ze lagen ook ten grondslag aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens die in 1948 door de Verenigde Naties werd aangenomen, grotendeels dankzij het werk van Roosevelts weduwe, Eleanor.
Verschuiving van wereldbeeld
Vandaag de dag beseffen de mensen die het dichtst bij de Russische grens wonen, dat deze moeizaam bevochten vrijheden in gevaar zijn. De lange periode van internationale orde gebaseerd op respect voor het internationaal recht en internationale instellingen, wordt frontaal uitgedaagd.
De afgelopen dagen was ik betrokken bij een bijeenkomst van een politieke partij in Riga, Letland – op minder dan 200 kilometer van Rusland – gevolgd door een samenzijn in Wenen van promotors van de Marriage Week in heel Europa. Deze week verken ik met jonge studenten in Stockholm de implicaties van het denken vanuit een christelijk wereldbeeld.
In elk van deze meetings was en is er veel aandacht voor de uitdagingen voor de vrijheid die zich zowel van buitenaf als van binnenuit aan Europa opdringen.
Want sinds de historische toespraak van FDR heeft er in de westerse wereld een grote verschuiving plaatsgevonden in het wereldbeeld. De wijdverspreide verwerping van het idee dat wij de schepping zijn van een liefdevolle, intelligente ontwerper van de kosmos, met een intrinsieke betekenis en doel, heeft diepgaande gevolgen voor alle levenssferen. Het idee dat er enig ‘moeten’ is, is vervangen door de dominante mentaliteit dat er geen ontwerper is en dus ook geen ontwerp of doel voor het menselijk bestaan. Dat laat ons ‘vrij’ om onze eigen bestemming, onze eigen seksualiteit en onze eigen sociale regelingen te kiezen.
Maar waarheen leidt die ‘vrijheid’ ons? C.S. Lewis schreef ooit dat de Christen en de Materialist verschillende overtuigingen hadden over het universum. Ze konden niet allebei gelijk hebben. Degene die ongelijk had zou handelen op een manier die eenvoudig niet in overeenstemming was met het werkelijke universum. Past die ‘vrijheid’ wel bij de werkelijkheid? Kan zij bloeiend leven in stand houden?
Olifant in de kamer
Mijn toespraak in Riga over het herontdekken van de oorsprong van de waarden van vrede, gelijkheid, tolerantie, vrijheid en rechtvaardigheid in het christelijke verhaal, werd gevolgd door een politicus uit Noord-Macedonië. Hij sprak over de alarmerende demografische crisis die in Europa opdoemt en waarmee te weinig politici zich bezighouden. Hij noemde het ‘de olifant in de kamer’ en presenteerde grafiek na grafiek, statistiek na statistiek om aan te tonen hoe drastisch dalende geboortecijfers, in Letland en elders, leiden tot minder consumenten, zwakkere economieën, minder studenten voor scholen, minder arbeidskrachten in alle sectoren, minder werknemers om pensioenen te betalen voor ouderen die langer leven, minder boeren om voedsel te produceren en minder soldaten om het land te verdedigen.
Als deze cijfers de economie zouden vertegenwoordigen, zo stelde hij, zouden de krantenkoppen waarschuwen voor een naderende ramp. Maar weinigen hebben het daarover. Waarom? Omdat de remedie meer migranten en grotere gezinnen inhoudt. Dat vereist de heropleving van een ouderwetse kijk op het gezin die niet past bij de huidige eisen voor persoonlijke vrijheid, een volledige carrière voor beide partners, seksuele diversiteit en ingrijpende experimenten.
In Wenen spraken we de volgende dag tijdens de vergadering voor de Marriage Week over gezinnen, kerngezinnen en uitgebreide gezinnen, als oases van bloeiend leven in woestenijen van eenzaamheid, gecultiveerde tuinen in relationele woestijnen. We zijn misschien steeds meer in de minderheid, maar we kunnen een positieve, levensbevestigende kijk op de menselijke persoon bieden, die het beeld van God in de mens, de waarde van het lichaam en de eenheid van het menselijk wezen onderschrijft.
Welk wereldbeeld past bij de morele werkelijkheid? Vrijheid zonder of onder God?
Dat onze stemmen tijdens de komende verkiezingen mogen gaan naar die partijen, wier wereldbeeld lange-termijn duurzaamheid bevordert.
Tot volgende week,
